Edukira joan

Liburutegi digital

Wikipedia, Entziklopedia askea

Liburutegi digitala, lineako liburutegia, Interneteko liburutegia, biltegi digitala edo bilduma digitala ere deitua da testua, irudi finkoak, audioa, bideoa, dokumentu digitalak edo beste euskarri digitaleko beste formatu batzuk izan ditzaketen objektu digitalen lineako datu-basea edo Internet bidez eskura daitekeen liburutegia. Objektuak eduki digitalizatuak izan daitezke, adibidez, inprimatuak edo argazkiak, baita jatorriz ekoitzitako eduki digitalak ere, adibidez, testu-prozesadorearen fitxategiak edo sare sozialetako argitalpenak. Edukiak biltegiratzeaz gain, liburutegi digitalek bilduman jasotako edukia antolatzeko, bilatzeko eta berreskuratzeko bitartekoak eskaintzen dituzte[1]. Liburutegi digitalak izugarri alda daitezke tamainan eta esparruan, eta pertsonek edo erakundeek mantendu ditzakete. Eduki digitala era lokalean gorde, edo urrunetik sar daiteke ordenagailu sareen bidez. Informazioa berreskuratzeko sistema hauek, elkarreragingarritasunaren eta iraunkortasunaren bidez, informazioa trukatzeko gai dira[2].

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digitalen hasierako historia ez dago ondo dokumentatuta, baina funtsezko hainbat pentsalari kontzeptuaren sorrerarekin lotuta daude[3]. Aurrekoen artean daude Paul Otlet eta Henri La Fontaineren Mundaneum, munduko ezagutzak bildu eta sistematikoki katalogatzeko 1895ean hasitako saiakera, munduko bakea lortu asmoz. Liburutegi digitalaren ikuspegiak[4], neurri handi batean, mende bat geroago gauzatu ziren, Interneten hedapen handiaren garaian, milioika pertsonen World Wide Web-en liburuetarako sarbidearekin eta dokumentuen bilaketarekin[5].

Vannevar Bush eta JCR Licklider dira ideia hori egungo teknologian aurreratu zuten bi kolaboratzaile. Bush Hiroshiman jaurti zuten bonbaren ikerketaren alde egina zen. Hondamendia ikusi ondoren, teknologia, suntsitu beharrean, ulertzera nola ekar zatekeen erakutsiko zuen makina bat sortu nahi izan zuen. Makinak, bi pantaila zituen mahaia, etengailu eta botoiak eta teklatua izango zukeen[6]. Horri "Memex" izena jarri zion. Horrela, pertsonek abiadura azkarrean sartzeko aukera izango zuketen gordetako liburu eta fitxategietara. 1956an, Ford Fundazioak, liburutegiak teknologiarekin nola hobetu zitezkeen aztertzeko, Licklider finantzatu zuen. Ia hamarkada bat geroago, Etorkizuneko Liburutegiak izeneko liburuak bere ikuspegia jaso zuen. Ordenagailuak eta sareak erabiliko zituen sistema bat sortu nahi zuen, gizakiaren ezagutza giza beharretarako eskuragarria izan zedin, eta, makinen helburuetarako, atzeraelikadura automatikoa izango zuen. Sistema horrek hiru osagai zituen: ezagutzaren corpusa, galdera eta erantzuna. Lickliderrek sistema prokognitiboa deitu zion.

Hasierako proiektuak txartel elektronikoen katalogo bat sortzean zentratu ziren, Sarbide Publikoaren Online Katalogoa —ingelesez Online Public Access Catalog (OPAC)— izenez ezagutzen dena. 1980ko hamarkadan, ahalegin horien arrakastaren ondorioz, OPACek txartel katalogo tradizionala ordezkatu zuen liburutegi akademiko, publiko eta berezi askotan. Horri esker, liburutegiek lankidetza-esfortzu aberasgarri gehigarriak egin zituzten baliabideak partekatzen laguntzeko eta liburutegiko materialetarako sarbidea liburutegi indibidual batetik haratago zabaltzeko.

Liburutegi digitalaren adibide goiztiarra Hezkuntza Baliabideen Informazio Zentroa da —ingelesez Education Resources Information Center (ERIC); 1964an, hezkuntzako aipamen, laburpen eta testuen datu-base bat sortu zen, eta, 1969an, sarean, eskuragarri jarri zen DIALOG-en bidez[7].

1994an, liburutegi digitalak oso ikusgai bihurtu ziren ikerketa-komunitatean NSF-k 24,4 milioi dolar kudeatutako programa baten ondorioz, DARPAren Informazioaren Integrazio Adimentsua (I3) programak, NASAk eta NSFk berak elkar lagunduta[8]. Ikerketa-proposamen arrakastatsuak AEBko sei unibertsitatek hartu zuten parte. Unibertsitateen artean[9], Carnegie Mellon Unibertsitatea, Kalifornia-Berkeleyko Unibertsitatea Michigango Unibertsitatea, Illinoisko Unibertsitatea, Kaliforniako Santa Barbara Unibertsitatea eta Stanford Unibertsitatea zeuden. 1996ko maiatzean, erdibidean zuten aurrerapena laburbildu zuten proiektuetako artikuluek[10]. Stanfordeko ikerketak, Sergey Brin eta Larry Pagek, Google sortzera eraman zuen.

Liburutegi digitaletarako eredu bat sortzeko lehen saiakerak DELOS Digital Library Reference Model [11][12] eta 5S Framework izan ziren[13][14].

Terminologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digital terminoa NSF/DARPA/NASA Digital Libraries Initiativek zabaldu zuen lehen aldiz, 1994an[15]. Ordenagailu-sareen erabilgarritasunarekin, informazio-baliabideak behar den moduan banatuta eta eskuratze ahal izatea espero da, Vannevar Bushen As We May Think saiakeran (1945), berriz, ikerlariaren Memex-en barruan bildu eta gorde behar diren bitartean.

Liburutegi birtual terminoa, hasieran, liburutegi digitalarekin trukatuz erabiltzen zen, baina, gaur egun, beste zentzu batzuetan birtualak diren liburutegietarako erabiltzen da (esaterako, banatutako edukia batzen duten liburutegietarako). Liburutegi digitalen hastapenetan, digital, birtual eta elektroniko terminoen arteko antzekotasun eta desberdintasunei buruz eztabaidatu zen[16].

Askotan bereizten dira formatu digitalean sortutako edukia (jaio-digital gisa ezagutzen dena) eta euskarri fisiko batetik, adibidez, paperetik, digitalizazioaren bidez bihurtu den informazioa. Eduki elektroniko guztiak ez daude datu digital formatuan. Liburutegi hibrido terminoa, batzuetan, bilduma fisikoak zein bilduma elektronikoak dituzten liburutegietarako erabiltzen da. Adibidez, American Memory Kongresuaren barruan dagoen liburutegia digitala da.

Liburutegi digital garrantzitsu batzuek epe luzerako artxibo gisa ere balio dute, hala nola arXiv eta Internet Archive. Beste batzuk, adibidez, Digital Public Library of America, hainbat erakunderen informazio digitala sarean eskuragarri jartzea bilatzen dute[17].

Liburutegi digital motak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Biltegi instituzionalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi akademiko askok aktiboki hartzen dute parte erakundearen liburu, paper, tesi eta digitalizatu daitezkeen edo digitalizatu diren beste lanen biltegiak eraikitzen. Biltegi horietako asko publiko orokorraren eskura jartzen dira murrizketa gutxirekin, sarbide irekiaren helburuekin bat eginez ikerketa komertzialetan aldizkarietan argitaratzen direnen aldean, non argitaletxeek sarbide-eskubideak mugatzen dituzten askotan. Biltegi instituzionalak, benetan doakoak eta korporatiboak direnak, liburutegi digitalak deitzen dira batzuetan. Biltegi instituzionalaren softwarea liburutegiko edukia artxibatzeko, antolatzeko eta bilatzeko diseinatuta dago. Kode irekiko irtenbide ezagunenak DSpace, GSDL (Greenstone Digital Library), EPrints, Digital Commons eta Fedora Commons-en oinarritutako Islandora eta Samvera sistemak dira[18].

Liburutegi Nazionaleko bildumak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lege-gordailua, askotan, egile eskubide-legeriak babesten ditu, edo, batzuetan, berariazko legeek jasotzen dute, eta, herrialde batean argitaratutako material guztiaren kopia bat edo gehiago, erakunde batean gorde behar dela eskatzen du, normalean, liburutegi nazionalean. Dokumentu elektronikoak sortu zirenez geroztik, legedia aldatu behar izan da formatu berriak babestu ahal izateko, hala nola Australiako 1968ko Copyright Legearen 2016ko aldaketa[19][20][21].

Orduz geroztik, hainbat gordailu elektroniko mota eraiki dira. British Libraryko| argitaletxearen bidalketa atariak eta Deutsche Nationalbibliothek-eko eredu alemaniarrak gordailu-puntu bat dute liburutegi-sare baterako, baina sarbide publikoa liburutegietako irakurketa geletan soilik dago. Australian National edeposit sistemak ezaugarri berak ditu, baina, eduki gehienetarako, urruneko sarbidea ere ahalbidetzen dio publiko orokorrari[22]..

Artxibo digitalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artxibo fisikoak hainbat modutan bereizten dira liburutegi fisikoetatik. Tradizionalki, artxiboak honela definitzen dira:

  1. Informazio iturri nagusiak ditu (normalean pertsona edo erakunde batek zuzenean ekoitzitako eskutitzak eta paperak) liburutegian aurkitzen diren bigarren mailako iturrien ordez (liburuak, aldizkariak, etab).
  2. Beren edukiak, elementu indibidualetan beharrean, taldeka antolatuta dituzte.
  3. Eduki bereziak izatea.

Liburutegi digitalak sortzeko erabiltzen den teknologia are iraultzaileagoa da artxiboentzat, arau orokor horien bigarrena eta hirugarrena hausten baititu. Beste era batera esanda, "artxibo digitalek" edo "online artxiboek", oro har, iturri primarioak edukiko dituzte, baina litekeena da bakarka deskribatzea taldeka edo bildumatan ordez (edo horrez gain). Gainera, digitalak direnez, haien edukiak erraz erreproduzigarriak dira, eta baliteke beste nonbaitetik erreproduzituak izatea. Oxford Text Archive, oro har, oinarrizko iturri fisiko akademikoen artxibo digital zaharrena da.

Artxiboak edukitako materialen izaeragatik bereizten dira liburutegietatik. Liburutegiek banakako argitaratutako liburuak eta serieak biltzen dituzte, edo banakako elementuen multzo mugatuak. Liburutegiek, berriz, dituzten liburuak eta aldizkariak ez dira bakarrak, ale anitz baitaude, eta edozein ale, oro har, beste edozein ale bezain asegarria izango da. Artxiboetako eta eskuizkribuetako liburutegietako materiala «erakundeen erregistro bereziak eta pertsonen eta familien paperak» dira[23]

Artxiboen oinarrizko ezaugarria da beren erregistroak sortu diren testuingurua eta haien arteko harreman-sarea mantendu behar dutela informazio-edukia gordetzeko eta denboran zehar informazio ulergarria eta erabilgarria eskaintzeko. Artxiboen oinarrizko ezaugarria beren antolamendu hierarkikoan dago, testuingurua artxibo-loturaren bidez adieraziz.

Artxibo-deskribapenak artxibo-materiala deskribatzeko, ulertzeko, berreskuratzeko eta atzitzeko oinarrizko bitartekoak dira. Maila digitalean, artxibo-deskribapenak Kodetutako Artxibo-deskribapena —ingelesez Encoded Archival Description— XML formatuaren bidez kodetu ohi dira. EAD, berriz, artxiboen deskribapenaren irudikapen elektroniko estandarizatu bat da, eta, mundu osoan banatutako biltegietan, artxiboen deskribapen eta baliabide zehatzetarako sarbidea ahalbidetzen du.

Artxiboen garrantzia kontuan hartuta, NEsted SeTs for Object Hierarchies (NESTOR)[24] izeneko eredu formal dedikatu bat definitu da beren osagai berezien inguruan eraikitakoa. NESTOR oinarritzen da, zuhaitzak ustiatzen dituen nodoen arteko erlazio binarioaren aldean, objektuen arteko erlazio hierarkikoak multzoen arteko inklusio-propietatearen bidez adierazteko ideian. NESTOR 5S eredua formalki zabaltzeko erabili da, artxibo digitala artxiboen ezaugarri bereziak kontuan hartzeko gai den liburutegi digitalaren kasu zehatz gisa definitzeko.

Liburutegi digitalen ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digitalen abantailak, gaur egun, liburu, artxibo eta hainbat motatako irudiak erraz eta azkar atzitzeko baliabide gisa, oso aitortzen dituzte interes komertzialek eta erakunde publikoek[25].

Liburutegi tradizionalak, izan ere, biltegiratzeko espazioak mugatzen ditu; liburutegi digitalek, berriz, informazio askoz gehiago gordetzeko ahalmena dute, informazio digitalak oso leku fisiko gutxi behar baitute berau edukitzeko[26]. Horrenbestez, liburutegi digitala mantentzearen kostua ohiko liburutegi batena baino askoz txikiagoa izan daiteke. Liburutegi fisiko batek diru kopuru handiak gastatu behar ditu langileak, liburuen mantenua, alokairua eta liburu osagarriak ordaintzeko. Liburutegi digitalek kuota horiek murriztu, edo, kasu batzuetan, ezerezean utz ditzakete. Liburutegi mota biek katalogazio sarrera behar dute erabiltzaileek materiala lokalizatu eta berreskuratzeko. Liburutegi digitalak prest egon daitezke teknologian berrikuntzak ezartzeko eta, erabiltzaileei liburu elektronikoen eta audio-liburuen teknologian hobekuntzak eskaintzeaz gain, wikiak eta blogak bezalako komunikazio-modu berriak aurkezteko; ohiko liburutegiek, beren OP AC katalogorako, sareko sarbidea ematea nahikoa dela uste dezakete. Erabiltzaileentzako, irisgarritasuna areagotzea da bihurketa digitalaren abantaila garrantzitsu bat. Era berean, liburutegi baten ohiko babesle ez diren pertsonentzako, erabilgarritasuna areagotzen dute kokapen geografikoa edo erakunde-afiliazioa dela eta.

  • Muga fisikorik gabe: Liburutegi digital baten erabiltzaileak ez du liburutegira fisikoki joan beharrik; Mundu osoko jendeak informazio bera eskura dezake, beti ere, Interneteko konexioa eskuragarri badago.
  • Eguneroko erabilgarritasuna: Liburutegi digitalen abantaila nagusi bat da jendeak informazioa 24 ordu/7 egun eskura dezakeela.
  • Sarbide anitza: Baliabide berak aldi berean erabil ditzakete hainbat erakundek eta babeslek. Baliteke hori ezin ahal izatea egile eskubidedun materialaren kasuan: liburutegi batek, aldiro, kopia bakarra "mailegatzeko" lizentzia izan dezake; hori eskubide digitalen kudeaketa sistema batekin lortzen da, non baliabide bat eskuraezin bihur daitekeen mailegu-epea amaitu ondoren edo mailegu-emaileak eskuraezin bihurtzea erabaki ondoren (baliabidea itzultzearen parekoa).
  • Informazioa berreskurapena: Erabiltzaileak edozein bilaketa-termino erabil dezake (hitza, esaldia, izenburua, izena, gaia) bilduma osoa bilatzeko. Liburutegi digitalek oso erabilerrazak diren interfazeak eskain ditzakete, bere baliabideetarako sarbidea klik batekin.
  • Babeste eta kontserbazioa: Digitalizazioa ez da bilduma fisikoetarako epe luzerako kontserbazio-soluzioa, baina, bestela erabileraren ondorioz hondatuko liratekeen materialen sarbidearen kopiak eskaintzeko arrakasta du. Digitalizatutako bildumak eta sortutako objektu digitalak, izan ere, material analogikoek ez dituzten babes eta kontserbazio kezka asko sortzen dituzte. Mesedez, ikus orrialde honetako "Liburutegi digitalen eragozpenak" atala adibideetarako.
  • Espazioa: Liburutegi tradizionalak biltegiratze-espazioak mugatzen dituen bitartean, liburutegi digitalek informazio askoz gehiago gordetzeko ahalmena dute, informazio digitalak oso leku fisiko gutxi behar baitu haiek edukitzeko eta multimedia biltegiratzeko teknologiak inoiz baino merkeagoak baitira.
  • Balio erantsia: Objektuen zenbait ezaugarri hobetu daitezke, batez ere irudien kalitatea. Digitalizazioak irakurgarritasuna hobetu, eta arazo ikusgaitzak ken ditzake, hala nola orbanak eta kolore galtzeak[27].

Softwarea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digital orokorretan erabiltzeko, hainbat software pakete daude (aipagarrienak ikusteko, ikusi Kategoria:( Liburutegi digitaleko softwarea). Biltegi instituzionalaren softwarea, batik bat tokian ekoiztutako dokumentuak irenstean, kontserbatzean eta eskuratzean oinarritzen dena, biltegi instituzionalaren softwarean aurki daiteke, bereziki, tokian ekoiztutako emaitza akademikoak. Software hori jabeduna izan daiteke, Kongresuarena den bezala, zeinak eduki digitalak kudeatzeko Digiboard eta CTS erabiltzen dituen[28].

Liburutegi digitalen diseinua eta inplementazioa sistema informatikoek eta softwareek informazioa trukatzean erabili ahal izateko eraikita daude. Horiei liburutegi digital semantiko deitzen zaie. Liburutegi semantikoak sare sozial askotako komunitate ezberdinekin sozializatzeko ere erabiltzen dira[29]. DjDL liburutegi digital semantiko mota bat da. Hitz gakoetan eta bilaketa semantikoan oinarritutakoak dira bi bilaketa mota nagusiak. Bilaketa semantikoan, bilaketak areagotzeko eta fintzeko talde bat sortzeko gako-hitzetan oinarritutako tresna bat eskaintzen da. DjDLn erabiltzen den ezagutza kontzeptuala bi formaren inguruan oinarritzen da: irakasgaiaren eta ontologian oinarritutako kontzeptuen bilaketa-ereduen multzoa. Bilaketa horri lotzen zaizkion hiru ontologia motak ontologia bibliografikoak, komunitatearen jabe diren ontologiak eta subjektuaren ontologiak dira.

Metadatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi tradizionaletan, lan interesgarriak aurkitzeko gaitasuna zuzenean lotuta dago katalogazioaren kalitatearekin. Liburutegi bateko funtsetik digitalizatutako lan elektronikoak katalogatzea erregistro bat kopiatzea edo inprimaki elektronikora eramatea bezain erraza izan badaiteke ere, lan konplexuek eta formatu digitalean sortutakoak esfortzu handiagoa eskatzen dute. Argitalpen elektronikoen gero eta bolumen handiagoa kudeatzeko, tresna eta teknologia berriak diseinatu behar dira sailkapen semantiko eta bilaketa automatizatu eraginkorra ahalbidetzeko. Elementu batzuetan testu osoko bilaketa erabil badaiteke ere, katalogoko bilaketa arrunt ugari daude testu osoa erabiliz egin ezin direnak, besteak beste:

  • beste testu batzuen itzulpenak diren testuak aurkitzea
  • testu/aldiko baten edizio/bolumenak bereiztea
  • deskribatzaile ez-koherenteak (batez ere gai-izenburuak)
  • falta, eskasak edo kalitate txarreko taxonomi praktikak
  • ezizenekin argitaratutako testuak benetako egileekin lotzea (Samuel Clemens eta Mark Twain, adibidez)
  • ez-fikzioa parodiatik bereiztea (The Onion, The New York Times-ena)

Bilaketak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digital gehienek bilaketa-interfaze bat eskaintzen dute, baliabideak aurkitzeko aukera ematen duena. Baliabide horiek web sakona (edo web ikusezina) baliabideak izan ohi dira, askotan bilatzaileen arakatzaileek ezin baitute aurkitu. Liburutegi digital batzuek orrialde edo gune-mapa bereziak sortzen dituzte bilatzaileek baliabide guztiak aurki ditzaten. Liburutegi digitalek maiz erabiltzen dute metadatuak biltzeko irekitako fitxategien ekimen protokola —ingelesez Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH)— beren metadatuak beste liburutegi digital batzuetara erakusteko, hala nola Google Scholar, Yahoo! eta Scirus-ek OAI-PMH ere erabil dezakete web sakoneko baliabide horiek aurkitzeko[30].

Liburutegi digitalen federazio bat bilatzeko, bi estrategia orokor daude: banatutako bilaketa eta aldez aurretik bildutako metadatuak bilatzea.

Banatutako bilaketan, normalean, bezero batek bilaketa-eskaera anitz bidaltzen ditu federazioko zerbitzari batzuetara paraleloan. Emaitzak biltzen dira; bikoiztuak ezabatu edo multzokatu egiten dira, eta gainerako elementuak ordenatu eta bezeroari itzultzen zaizkio. Z39.50 bezalako protokoloak maiz erabiltzen dira bilaketa banatuetan. Ikuspegi horren onura bat da indexatzeko eta biltegiratzeko baliabide asko dituzten zereginak dagozkien federazioko zerbitzarien esku geratzen direla, eta ikuspegi horren eragozpen bat da bilaketa-mekanismoa datu-base bakoitzaren indexazio- eta sailkapen-gaitasun desberdinek mugatzen dutela eta, beraz, aurkitutako elementu garrantzitsuenek osatutako emaitza konbinatua muntatzea zailtzen dutela.

Aurretik bildutako metadatuen gaineko bilaketak dakar federazioko liburutegietan bildutako informazio-indize lokalean biltegiratuta bilatzea. Bilaketa egiten denean, bilaketa-mekanismoak ez du bilatzen ari den liburutegi digitalekin loturarik egin behar —dagoeneko, informazioaren tokiko irudikapena baitu—. Ikuspegi horrek indexatzeko eta biltzeko mekanismo bat sortzea eskatzen du, erregularki funtzionatzen duena liburutegi digital guztietara konektatuz eta bilduma osoa kontsultatuz baliabide berriak eta eguneratuak ezagutzeko. Liburutegi digitalek maiz erabiltzen dute OAI-PMH metadatuen bilketa ahalbidetzeko. Ikuspegi horren onura bat da bilaketa-mekanismoak indexazio- eta sailkapen-algoritmoen gaineko kontrol osoa duela emaitza koherenteagoak ahalbidetuz, agian. Eragozpen bat da bilketa- eta indexazio-sistemek baliabide gehiago erabiltzen dituztela eta, beraz, garestiagoak direla.

Kontserbazio digitala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kontserbazio digitalak bermatu nahi duena da euskarri digitalak eta informazio sistemak, etorkizun mugagabe batean, oraindik interpretagarriak izan daitezela[31]. Horren beharrezko osagai bakoitza migratu, kontserbatu edo emulatu behar da[32]. Normalean, sistema maila baxuenak (disketeak adibidez) emulatzen dira; bit-korronteak (diskoetan gordetako benetako fitxategiak) gordetzen dira, eta sistema eragileak makina birtual gisa emulatzen dira. Komunikabide digitalen eta informazio sistemen esanahia eta edukia ondo ulertzen direnean soilik da posible migrazioa, hau da, bulegoko dokumentuekin gertatzen den bezala[32][33][34]. Hala ere, gutxienez erakunde batek, Wider Net Proiektuak, lineaz kanpoko liburutegi digital bat sortu du, eGranary, materialak 6 TBko disko gogor batean erreproduzituz. Bit-korronte-ingurune baten ordez, liburutegi digitalak proxy zerbitzari bat eta bilatzailea ditu integratuta Interneteko arakatzaile bat erabiliz atzitu ahal izateko material digitalera[35]. Gainera, materialak ez dira etorkizunerako kontserbatzen. Internet konexioa oso motela, existitzen ez den, fidagarria ez den, desegokia edo garestiegia den leku edo egoeretan erabiltzeko pentsatuta dago eGranary.

Azken urteotan, liburuak abiadura handian eta nahiko kostu txikian digitalizatzeko prozedurak nabarmen hobetu dira, eta, ondorioz, urtean milioika liburu digitaliza daitezke orain[36]. Google liburu-eskaneatze proiektua lanean ari da, baita liburutegiekin ere, liburu digitalizatuak eskaintzeko eta liburu digitalizatuen esparruan aurrera egiteko.

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digitalak egile-eskubideen legeak oztopatzen ditu, inprimatutako lan tradizionalekin ez bezala, egile-eskubide digitalaren legeak oraindik eratzen ari direlako. Liburutegiek, sareko materiala berrargitaratzeko, titularren eskubide-baimena behar dute, eta interes-gatazka egon daiteke liburutegien eta argitaletxeen artean, eskuratutako edukiaren sareko bertsioak merkataritza helburuetarako erabili nahi baitituzte. 2010ean, existitzen ziren liburuen % 23 1923 baino lehen sortu zirela kalkulatu zen eta, beraz, egile eskubiderik gabe. Data horren ondoren, inprimatutakoetatik % 5 bost baino ez zeuden oraindik inprimatuta 2010ean. Horrela, liburuen % 72a, gutxi gorabehera, ez zegoen publikoaren eskura[37].

Baliabide digitalen izaera banatuaren ondorioz gertatzen den erantzukizunaren diluzioa dago. Jabetza intelektualeko gai konplexuak inplikatu daitezke, material digitala ez baita beti liburutegi baten jabetzakoa[38]. Edukia, kasu askotan, jabari publikoa edo norberak sortutako edukia soilik da. Liburutegi digital batzuek, Gutenberg proiektua adibidez, egile eskubiderik gabeko lanak digitalizatzeko eta publikoaren eskura jartzeko lan egiten dute. K.a. 2000tik 1960ra bitarteko aroan, liburutegiko katalogoetan oraindik dauden liburu ezberdinen zenbatespena egin da[39][40].

1976ko Copyright Legearen arabera, Bidezko Erabileraren Xedapenek (17 USC § 107) jarraibide zehatzak ematen dituzte liburutegiek zein egoeratan baliabide digitalak kopiatzeko baimena duten. Bidezko erabilera osatzen duten lau faktoreak hauek dira: «Erabileraren xedea, lanaren izaera, erabilitako zenbatekoa edo nabarmentasuna eta merkatuan duen eragina»[41].

Liburutegi digital batzuek beren baliabideak mailegatzeko lizentzia eskuratzen dute. Horrek lizentzia bakoitzerako, aldi berean, kopia bakarra mailegatzea eta horretarako eskubide digitalak kudeatzeko sistema bat aplikatzea suposa dezake (ikus goian ere).

1998ko Digital Millennium Copyright Acta Estatu Batuetan lan digitalak sartzeari aurre egiten saiatzeko sortutako akta da. Lege horrek 1996ko bi itun biltzen ditu. Egile eskubidedun materialetarako sarbidea mugatzen duten neurriak saihesteko saiakera kriminalizatzen du. Sarbide-kontrola saihesten saiatzea ere kriminalizatzen du[42]. Lege horrek irabazi-asmorik gabeko liburutegi eta artxiboetarako salbuespena eskaintzen du, eta hiru kopia egin daitezke, gehienez, horietako bat digitala izan daitekeelarik. Hala ere, hura ezin da publiko egin edo sarean banatu. Gainera, liburutegiei eta artxiboei, lan bat kopiatzeko aukera ematen die bere formatua zaharkituta geratzen bada[42].

Copyright arazoek jarraitzen dute. Hori horrela, liburutegi digitalak copyright legetik salbuesteko proposamenak aurkeztu izan dira. Hori, publikoarentzat oso onuragarria izango litzatekeen arren, eragin ekonomiko negatiboa izan dezake, eta egileek, lan berriak sortzeko, joera gutxiago izan dezakete[43].

Gaia zailtzen duen beste kontu bat argitaletxe batzuen nahia da, adibidez, material elektronikoen erabilera mugatzea, nola hala liburutegiek erositako liburu elektronikoak. Inprimatutako liburuekin, ordea, liburutegia da liburuaren jabea gehiago zabaldu ezin den arte; argitaletxeek liburu elektroniko bat (liburutegiak liburu hori berriro erosi behar izan aurretik) zenbait aldiz kontsultatu daitekeen mugatu nahi dute. "[HarperCollins] liburu elektronikoen kopia bakoitzaren lizentziak, gehienez, 26 mailegutarako erabiltzen hasi zen. Horrek izenburu ezagunenei bakarrik eragiten die, eta ez du eragin praktikorik besteengan. Muga iritsi ondoren, liburutegiak sarbide-eskubideak jatorrizko prezioa baino kostu txikiagoan eros ditzake"[44]. Argitalpenaren ikuspuntutik, liburutegien maileguaren oreka ona dirudien arren eta liburuen salmenten murrizketa beldurgarritik babesteko, liburutegiak ez daude beren bildumak kontrolatzeko konfiguratuta. Aitortzen dute erabiltzaileentzako eskuragarri dauden material digitalen eskaera handitzeko eta liburutegi digital baten nahia zabaltzeko egin dela, salduenak barne hartuz, baina argitaletxeen lizentziak prozesua oztopa dezake.

Egile-eskubideak Europar Batasunean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europar Batasuneko estatu kideetako legeak bateratu egin dira, erkidego barruko merkataritzari oztopoak kentzeko. Harmonizazio hori egile-eskubideek ematen duten babesaren irismenari eta iraupenari dagokio, bai eta arau-hausteetan aplikagarriak diren zigorrei ere[45]

Gaia lantzen duten Europako testuak hauek dira:

  • 91/250/EEE (Europra Elkargo Ekonomikoa) eta 96/9/EB (Europar Elkargoa) Zuzentarauek egile-eskubideen babesa ematen diete programa informatikoei eta datu-baseei hurrenez hurren[46][47]
  • 93/98/EE Zuzentarauak egile-eskubideen babesaren iraupena lanaren egilea hil eta 70 urtera ezartzen du, edo, hainbatek egindako obraren kasuan, egileetako azkena hildaoan. Babesa, izatez, lana jendaurrean legez eskuragarri jarri zen egunean hasiko da lan anonimoa edo ezizena bada. Zuzentarau hori 1995eko uztailaren 1ean sartu zen indarrean, eta orduan bere xedapenak erreproduzitzen dituen 2006ko abenduaren 12ko zuzentarauak ordezkatu zuen[48]
  • Egile-eskubideen eta haiei lotutako eskubideen zenbait alderdi bateratzeari buruzko Europako Zuzentarauak informazioaren gizartean (2001) egile-eskubideak mundu digitalera egokitzea du helburu[49]. Egileen aldeko prerrogatiba batzuk ezartzen ditu, eta erabiltzaileen mesederako salbuespenak. Egile-eskubideen titularrei, lanak babesteko neurri teknikoen bidez baimentzen die, eta horien saihespena zigortuta dago. Azkenik, funtzionario publikoen egile-eskubideak aitortzea aurreikusten du.
  • 2001eko irailaren 27ko 2001/84/EE Zuzentarauak egileen onurarako birsalmenta-eskubidea ezartzen du obrak saltzen diren Batasuneko Estatua edozein dela ere[50].

Jabetza intelektualaren eskubideak betearazteari buruzko 2004/48/EE Zuzentarauak xedatzen du estatu kideek zigorrak ezarriko dituztela Batasuneko herritarra den egile baten lanak urratuz gero.

  • 2006ko abenduaren 12ko 2006/115/EE Zuzentaraua alokairu- eta mailegu-eskubideei buruzkoa[51]132 eta jabetza intelektualaren alorreko egile-eskubideekin lotutako zenbait eskubideri buruzkoa.
  • Europako Parlamentuaren eta Kontseiluaren 2006/116/EE Zuzentaraua, 2006ko abenduaren 12koa, egile-eskubideen eta lotutako zenbait eskubideren babes-epeari buruzkoa[52] (bertsio kodetua).
  • Ulermen Memoranduma[53]: 2011ko irailaren 20ko merkataritzaz kanpoko lanak digitalizatzeari eta eskuragarri jartzeari buruzko funtsezko printzipioak.
  • 2011/77/EB (Europar Batasuna) Zuzentaraua, 2011ko irailaren 27koa, 2006/116/EE Zuzentaraua aldatzen duena[54], egile-eskubideen babes-epeari eta lotutako zenbait eskubideri buruzkoa.
  • 2012ko urriaren 25eko 2012/28/EB Zuzentaraua, lan umezurtzen baimendutako zenbait erabilerari buruzkoa[55].
  • 2014/26/EB Zuzentaraua, 2014ko otsailaren 26koa, egile eskubideen eta haiei lotutako eskubideen kudeaketa kolektiboari buruzkoa[56].

Zuzentarauek kablea eta sateliteen[57], alokairu-eskubideen[58] eta erdieroaleen[59] gaiak jorratzen dituzte.

Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegiak egile-eskubideen inguruko jurisprudentzia ezarri du, batez ere, lehia-zuzenbidearekin duen harremanari dagokionez (ikus goian beste zuzenbide-adar batzuekiko harremana).

Eskubideen agortzearen arauaren arabera, ezin da obra baten aleen zirkulazio askea eragotzi, behin merkatuan jarri ondoren egilearen edo bere oinordekoen baimenarekin[60].

Egile-eskubideak Espainiako estatuan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Espainian, sistema juridikoek copyright deitzen dutenari Jabetza Intelektualaren Legea deritzo. Jabetza Intelektualaren Legea —gaztelaniaz Ley de Propiedad Intelectual (LPI)— 1987ko azaroaren 11koa da. Zenbait erreforma eta hainbat lege bereziren onarpenaren ondoren, 1996an birmoldaketa bat egin zen 1/1996 Legegintzako Errege Dekretuaren bidez, zeinak, dagoeneko, ondorengo aldaketak izan dituen: 5/1998 eta 19 eta 23/2006 Legeak. Sistema horren oinarrizko ezaugarri bat da egile-eskubideak bakar gisa konfiguratuta daudela, baina hainbat fakultatek integratuta: erreprodukzioa, komunikazioa, banaketa, eraldaketa... Espainian, egile-eskubideen funtsezko propietatea da ondasun ukiezin bat duela objektu gisa: lana.

Legegintzako Errege Dekretuak lau liburuk osatzen dute, jabetza intelektualaren eskubideez jorratzen dutenak eta eskubide horien aplikazioaren funtsezko ardatza adierazten dutenak. Lehen liburuak zehatz-mehatz argitzen du egile-eskubideak zer diren, zer lan babesten dituen eta zer ezaugarriren arabera. Horrez gain, gorago azaldu bezala, eskubide moralak eta ustiapen-eskubideak jorratzen ditu, hau da, lanen ondare-eskubideak. Dena den, gehienbat, legediaren objektua lantzera bideratzen da. Bigarren liburuan, berriz, enfasi handiagoa ematen zaie lanak egiten dituzten egileei eta entitateei eta sui generis babesari. Hirugarren liburuan, eskubide horien babesa nola egin behar den lantzen da: kalte-ordainak, obren erregistroa, seinaleak, babes teknologikoak, etab. Azkenik, laugarren liburuan, legedi honen aplikazio-eremuak ezartzen dira.

Gaur egun, eta LPIk ezartzen duen moduan, modu orokorrean esan daiteke, egile bakarraren kasurik errazenean eta ohikoenean, obraren ustiapen-eskubideek egilearen bizitza osoan eta 70 urte gehiago irauten dutela heriotza edo heriotzaren adierazpena arte. Hainbat egile dituzten lanen kasuan (lan kolaboratiboak), hiltzen den azken egilearen heriotzatik zenbatzen dira 70 urteak. Hainbat egile dituzten lanen kasuan baina izen bakarrarekin editatu eta ezagutarazi direnak (lan kolektiboak), izen-deiturak eta lan anonimoak, 70 urteak zenbatzen dira argitaratzen denetik aurrera.

Dena den, kontuan hartu behar da 1879ko legeak egilea hil eta 80 urteko lanen babes-epea ezarri zuela, 1987ko LPIan hainbat xedapen iragankorren bidez errespetatu dena. Horrek esan nahi du epe eraginkorra iraungitzetik hurbil dauden obra gehienentzat 80 urtekoa dela (2057ra arte horrela izango da).

Lege hauen aplikazioa jabetza intelektualaren eskubideak kudeatzeko erakundeen bitartez egiten da: SGAE, CEDRO, VEGAP, DAMA, AIE, AISGE, AGEDI, EGEDA eta Euskal Kulturgileen Elkartea[61]. Erakunde horiek tresna gisa funtzionatzen dute, zeinaren araudi zentralak aipatutako legeak diren. Horiek, artistekin, lankidetzan aritzen diren konpainia gisa funtzionatzen dute. Horrez gain, gobernuarekin lankidetzan aritzen dira tasak, zergak edo kalte-ordainen konfigurazioa ezartzeko.

Espainiako legedian, Jabetza Intelektualaren Legearen testu bategina onartzen duen apirilaren 12ko 1/1996 Legegintzako Errege Dekretuak bere art. 146 Eskubideen erreserbaren ikur edo zantzuak arautzen ditu:

« Lege honek babestutako obra edo ekoizpen baten gaineko ustiapen-eskubidearen titular esklusiboak edo lagapen-hartzaileak © ikurra jarri ahal izango du bere izenaren aurrean, zein den ezagutarazi zen lekua eta urtea zehaztuz. »

Halaber, ezartzen da fonogramen kopietan edo haien bilgarrietan argitalpen urtea adierazten duen ℗ ikurra jar daitekeela ekoizlearen edo haren esleipendunaren izenaren aurretik.

Ikur eta erreferentzia horiek ustiapen-eskubideak erreserbatuta daudela argi eta garbi erakusteko moduan adierazi behar dira.

℗ sinboloak grabazio baten egile-eskubideen erreserba adierazten du, eta "fonografo", —ingelesez phonograph— edo erregistro fonografiko hitzaren laburpena da. Ikur horrek fonogramari (audio-masterrari) egiten dio erreferentzia, ez grabatutako musika-lanari berari; oso ohikoa da diskoen atzeko azaletan inprimatuta ikustea. Bestalde, © sinboloak lan intelektualak babesten dituen kopia-eskubidea (copyright) aipatzen du, hala nola abesti baten letra eta musika (idazkiak), liburuak, obra dramatikoak, zinemagintza, ikus-entzunezko lanak eta marrazkiak, margoak; programa informatikoak, etab[62][63].

Lan digitalen kanona

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

LPIk berariaz jasotzen du 31. artikuluan kopia pribaturako eskubidea, hau da, kopia pribatuak egiteko eskubidea egilearen baimenik gabe, betiere irabazi asmorik ez dagoen bitartean. Egileei kalte-ordaina emateko, zenbait grabazio euskarri (CD, DVD, kasete, MP3 erreproduzigailu...) eta grabagailu (argazki-kamerak, CD/DVD grabagailuak, fotokopiagailuak...) lotutako konpentsazio-kanon baten ordainketa sartzen du. Kontzeptu honengatik bildutako diru-kopuruak copyright-enpresen bidez kudeatu behar dira (esaterako, SGAE eta CEDRO).

Egile-eskubideak Frantziako estatuan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Frantzian, egile eskubideei buruzko xedapenak Jabetza Intelektualaren Kodeko 1. liburuan biltzen dira[64]. Egileak eskubide esklusiboa du bere obra edozein eratan ustiatzeko eta hortik diru-irabaziak ateratzeko. Frantziako zuzenbidearen berezitasunetako bat da egileari damutzeko eskubidea ematen diola, eta, horri esker, lehendik zabaldutako lan bat berreskura dezake. Eskubide hori libreki erabil daiteke obraren jabeari kalte-ordaina emanez.

Gomendio sistemak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digital askok, informazio gainkarga murrizteko eta erabiltzaileei literatura garrantzitsua aurkitzen laguntzeko, gomendio-sistemak eskaintzen dituzte. Gomendio sistemak eskaintzen dituzten liburutegi digitalen adibide batzuk IEEE Xplore, Europeana eta GESIS Sowiport dira. Gomendio-sistemek, gehienbat, edukietan oinarritutako iragazketan oinarrituta funtzionatzen dute, baina beste ikuspegi batzuk ere erabiltzen dira, hala nola iragazketa kolaboratiboa eta aipamenetan oinarritutako gomendioak[65]. Beel et al.-ek dio 90 gomendio-ikuspegi ezberdin baino gehiago daudela liburutegi digitaletarako, 200 ikerketa artikulu baino gehiagotan aurkeztuta[65].

Normalean, liburutegi digitalek beren gomendio-sistemak garatzen eta mantentzen dituzte lehendik dauden bilaketa- eta gomendio-esparruetan oinarrituta, hala nola Apache Lucene edo Apache Mahout. Hala ere, liburutegi digitaletarako gomendio-sistema zerbitzu gisa eskaintzen espezializatutako gomendio- eta zerbitzu-hornitzaileak ere badaude.

Liburutegi digitalen eragozpenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Liburutegi digitalek, edo haien bilduma digitalak behintzat, zoritxarrez, beren arazo eta erronkak ere ekarri dituzte arlo hauetan:

  • Erabiltzaileen autentifikazioa bildumetara sartzeko
  • Copyright
  • Kontserbazio digitala (ikus goian)
  • Sarbide-berdintasuna (ikus eten digitala)
  • Interfazearen diseinua
  • Sistemen eta softwarearen arteko elkarreragingarritasuna
  • Informazioaren antolaketa
  • Taxonomia praktika ez eraginkorrak edo existitzen ez direnak (batez ere material historikoarekin)
  • Prestakuntza eta garapena
  • Metadatuen kalitatea
  • Bilduma digital funtional baterako, beharrezkoak diren terabytek biltegiratze, zerbitzari eta erredundantziak eraikitzeko/mantentzeko kostu izugarria[66].

Arazo hauek iraunarazten dituzten eskala handiko digitalizazio proiektu asko daude.

Etorkizuneko garapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskala handiko digitalizazio proiektuak martxan daude Googlen, Million Book Project-en eta Internet Archiven. Liburuak kudeatzeko eta aurkezteko teknologietan etengabeko hobekuntzarekin, hala nola karaktere optikoak ezagutzeko eta gordailu eta negozio eredu alternatiboen garapenerako, liburutegi digitalak ospea azkar hazten ari dira. Liburutegiak audio eta bideo bildumetan ausartu diren bezala, Internet Archive bezalako liburutegi digitalak ere egin dute. Egileen gremioak gelditutako liburuak eskaneatzeko proiektuarekin aurrera egiteagatik, Google Books proiektuak, epaitegietan, garaipena jaso du duela gutxi[67]. Horrek liburutegiei Googlerekin lan egiteko bidea ireki zien informazio informatizatura ohituta dauden bezeroengana hobeto iristeko.

Larry Lannom, Irabazi-asmorik gabeko Ikerketa Ekimen Nazionaleko Korporazioko (CNRI) Informazioaren Kudeaketa Teknologiaren zuzendariaren arabera, «liburutegi digitalekin lotutako arazo guztiak artxiboarekin erlazionatuta daude». Jarraitzen du: «100 urte barru jendeak oraindik zure artikulua irakurtzeko aukera badu, arazoa konponduta izango dugu». Daniel Akst-ek, The Webster Chronicle-ren egileak, «liburutegien eta informazioaren etorkizuna digitala dela» proposatzen du. Peter Lyman eta Hal Variant, Berkeley-ko Kaliforniako Unibertsitateko informazio-zientzialariek uste dute «inprimatu, film, optiko eta magnetiko edukien munduko urteko produkzio osoak 1.500 milioi gigabyte-ko biltegiratzea beharko duela». Horregatik uste dute «laster teknologikoki posible izango dela pertsona arrunt batek grabatutako informazio ia guztia eskuratzea»[68].

Artxibo digitalak eboluzionatzen ari diren euskarri bat dira, eta hainbat egoeratan garatzen dira. Eskala handiko biltegiekin batera, artxibo digitalaren beste proiektu batzuk ere, bilakaera izan dute hainbat maila instituzionaletako ikerketa eta ikerketa komunikazioaren beharrei erantzuteko. Esaterako, COVID-19 pandemian, liburutegiek eta goi-mailako irakaskuntza-erakundeek artxibo digitalaren proiektuak jarri dituzte martxan pandemiaren garaiko bizitza dokumentatzeko, eta, horrela, garaiko memoria kolektiboen erregistro digital eta kulturala sortu dute[69]. Ikertzaileek artxibo digitala ere erabili dute ikerketa-datu-base espezializatuak sortzeko. Datu-base horiek erregistro digitalak biltzen dituzte nazioarteko eta diziplinarteko mailetan erabiltzeko. COVID CORPUS, 2020ko urrian abian jarritakoa, datu-base horren adibide bat da, pandemiaren harira komunikazio zientifikoko beharrei erantzuteko eraikia[70]. Akademiaz harago, berriki, bilduma digitalak ere garatu dira publiko orokorrago bat erakartzeko, Cornell Unibertsitateak garatutako Internet-First University Press-en Selected General Audience Content-ekin gertatu den bezala. Publiko orokorreko datu-base horrek ikerketa-informazio espezializatua dauka, baina eskuragarritasunerako digitalki antolatuta dago[71]. Artxibo horiek ezartzeak erregistro digitalak gordetzeko forma espezializatuak erraztu ditu ikerketan oinarritutako sareko komunikazioan hainbat nitxo betetzeko.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Witten, Ian H.; Bainbridge, David Nichols (2009). How to Build a Digital Library (2nd ed.). Morgan Kaufman. ISBN 9780080890395.
  2. ↑ Lanagan, James; Smeaton, Alan F.. (September 2012). «Video digital libraries: contributive and decentralized» International Journal on Digital Libraries 12 (4): 159–178.  doi:10.1007/s00799-012-0078-z..
  3. ↑ (Ingelesez) Lynch, Clifford. (2005). «Where Do We Go From Here? The Next Decade for Digital Libraries» D-Lib Magazine 11 (7/8)  doi:10.1045/july2005-lynch. ISSN 1082-9873..
  4. ↑ Stocker, Gerfried (1 January 2014). "Beyond Archives (or the Internet 100 years before the Internet)". In Magalhães, Ana Gonçalves; Beiguelman, Giselle (eds.). Possible Futures: Art, Museums and Digital Archives. ISBN 9788575963548. Retrieved 30 April 2018. Actually it was 1895 when Paul Otlet together with Henry La Fontaine, who was later awarded the Nobel Peace Prize, started a project – Mundaneum – that was initiated and driven by their idea that, if they would be able to collect all human knowledge and make it accessible to everybody worldwide, then this would bring about peace on Earth.
  5. ↑ Schatz, Bruce. (1997). «Information Retrieval in Digital Libraries: Bringing Search to the Net» Science 275 (5298): 327–334.  doi:10.1126/science.275.5298.327. PMID 8994022..
  6. ↑ Bush, Vannevar. (July 1945). «As We May Think» The Atlantic Monthly: 101–108..
  7. ↑ Bourne, Charles P.; Hahn, Trudi Bellardo (2003). A History of Online Information Services, 1963–1976. MIT Press. pp. 169–170. ISBN 9780262261753. Retrieved 30 April 2018. 1696 Milestone – DIALOG, with the ERIC database, provided the first instance of extensive availability of abstracts online for search output.
  8. ↑ Wiederhold, Gio. (1993). «Intelligent integration of information» ACM SIGMOD Record 22 (2): 434–437.  doi:10.1145/170036.170118..
  9. ↑ Besser, Howard (2004). "The Past, Present, and Future of Digital Libraries". In Schreibman, Susan; Siemens, Ray; Unsworth, John (eds.). A Companion to Digital Humanities. Blackwell Publishing Ltd. pp. 557–575. doi:10.1002/9780470999875.ch36. ISBN 9781405103213. Archived from the original on 10 August 2017. Retrieved 30 April 2018.
  10. ↑ Schatz, Bruce. (1996). «Building large-scale digital libraries» IEEE Computer 29 (5): 22–25.  doi:10.1109/2.493453..
  11. ↑ Candela, Leonardo; Castelli, Donatella; Pagano, Pasquale; Thanos, Constantino; Ioannidis, Yannis; Koutrika, Georgia; Ross, Seamus; Schek, Hans-Jörg et al.. (2007). «Setting the Foundations of Digital Libraries» D-Lib Magazine 13 (3/4) ISSN 1082-9873..
  12. ↑ L. Candela et al.: The DELOS Digital Library Reference Model: Foundations for Digital Libraries. Version 0.98, February 2008 (PDF Archived 2014-02-19 at the Wayback Machine)
  13. ↑ Gonçalves, Marcos André; Fox, Edward A.; Watson, Layne T.; Kipp, Neill A.. (2004). «Streams, structures, spaces, scenarios, societies (5s): A formal model for digital libraries» ACM Transactions on Information Systems 22 (2): 270–312.  doi:10.1145/984321.984325..
  14. ↑ Isah, Abdulmumin; Serema, Batlang Comma; Mutshewa, Athulang; Kenosi, Lekoko. (2013). «Digital Libraries: Analysis of Delos Reference Model and 5S Theory» Journal of Information Science Theory and Practice 1 (4): 38–47.  doi:10.1633/JISTaP.2013.1.4.3..
  15. ↑ Fox, Edward A.. (1999). «The Digital Libraries Initiative: Update and Discussion» Bulletin of the American Society for Information Science 26 (1) ISSN 2373-9223..
  16. ↑ «digital libraries, electronic libraries and virtual libraries» www2.hawaii.edu.
  17. ↑ Yi, Esther, Inside the Quest to Put the World's Libraries Online Archived 2016-11-19 at the Wayback Machine, The Atlantic, July 26, 2012.
  18. ↑ Castagné, Michel (2013). Institutional repository software comparison: DSpace, EPrints, Digital Commons, Islandora and Hydra (Report). University of British Columbia. doi:10.14288/1.0075768. Retrieved 2016-04-25.
  19. ↑ «What is legal deposit?» National Library of Australia 17 February 2016.
  20. ↑ «Legal deposit in Australia» National and State Libraries Australia 1 June 2019.
  21. ↑ «Statute Law Revision Act (No. 1) 2016» Federal Register of Legislation 12 February 2016.
  22. ↑ Lemon, Barbara; Blinco, Kerry; Somes, Brendan. (8 April 2020). «Building NED: Open Access to Australia's Digital Documentary Heritage» Publications 8 (2): 19.  doi:10.3390/publications8020019. ISSN 2304-6775..
  23. ↑ Pitti, D. and Duff, W. M. (2001). Introduction. In Pitti, D. and Duff, W. M., editors, Encoded Archival Description on the Internet, pages 1–6. The Haworth Press, Inc.
  24. ↑ N. Ferro and G. Silvello. NESTOR: A Formal Model for Digital Archives. Information Processing & Management (IP&M), 49(6):1206-1240, 2013.
  25. ↑ European Commission steps up efforts to put Europe's memory Archived 2007-10-16 at the Wayback Machine on the Web via a "European Digital Library" Europa press release, 2 March 2006
  26. ↑ Pomerantz, Jeffrey; Marchionini, Gary. (2007). «The digital library as place» Journal of Documentation 63 (4): 505–533.  doi:10.1108/00220410710758995..
  27. ↑ Gert, Janet. "Selection for Preservation in the Digital Age." Library Resources & Technical Services. 44(2) (2000):97-104.
  28. ↑ DPOE Curriculum – Manage and implement requirements for long term management. The Library of Congress.
  29. ↑ Pavlova, Shukerov, Pavlov, Maria Nisheva, Dicho, Pavel. (2016). «Design and implementation of a social semantic digital library» Information Services & Use 35 (4): 273–284.  doi:10.3233/ISU-150784..
  30. ↑ Koehler, Amy E. C.. (2013). «Some Thoughts on the Meaning of Open Access for University Library Technical Services» Serials Review 32 (1): 17–21.  doi:10.1080/00987913.2006.10765020..
  31. ↑ Ross, Seamus. (2006). «Approaching Digital Preservation Holistically» in Moss Information Management and Preservation. Chandos Press, 115–153 or. ISBN 978-1-84334-186-4..
  32. ↑ a b Cain, Mark. "Managing Technology: Being a Library of Record in a Digital Age", Journal of Academic Librarianship 29:6 (2003).
  33. ↑ Breeding, Marshall. "Preserving Digital Information.". Information Today 19:5 (2002).
  34. ↑ Ltaper, Thomas H. "Where Next? Long-Term Considerations for Digital Initiatives." Kentucky Libraries 65(2)(2001):12-18.
  35. ↑ Wider Net: About the e Granary. .
  36. ↑ Committee on Institutional Cooperation: Partnership announced between CIC and Google Archived 2007-06-14 at the Wayback Machine, 6 June 2007, Retrieved 7
  37. ↑ Van Le, Christopher, "Opening the Doors to Digital Libraries: A Proposal to Exempt Digital Libraries From the Copyright Act," Case Western Reserve Journal of Law, Technology & The Internet, 1.2 (Spring 2010),135.
  38. ↑ Pymm, Bob. "Building Collections for All Time: The Issue of Significance." Australian Academic & Research Libraries. 37(1) (2006):61-73.
  39. ↑ Antique Books Archived 2005-10-27 at the Wayback Machine
  40. ↑ Kelly, Kevin (2006-05-14). "Scan This Book!". New York Times Magazine. Archived from the original on 2012-10-12. Retrieved 2008-03-07. When Google announced in December 2004 that it would digitally scan the books of five major research libraries to make their contents searchable, the promise of a universal library was resurrected. ... From the days of Sumerian clay tablets till now, humans have "published" at least 32 million books, 750 million articles and essays, 25 million songs, 500 million images, 500,000 movies, 3 million videos, TV shows and short films and 100 billion public Web pages
  41. ↑ Hirtle, Peter B.,"Digital Preservation and Copyright," Archived 2008-04-19 at the Wayback Machine Stanford University Libraries. Retrieved October 24, 2011
  42. ↑ a b United States Copyright Office, "The Digital Millennium Copyright Act of 1998 – U.S. Copyright Office Summary" Archived 2007-08-08 at the Wayback Machine 1998, 2.
  43. ↑ Van Le, Christopher, "Opening the Doors to Digital Libraries: A Proposal to Exempt Digital Libraries From the Copyright Act," Case Western Reserve Journal of Law, Technology & The Internet, 1.2 (Spring 2010),145.
  44. ↑ Stross, Randall. (6 March 2013). «For Libraries and Publishers, an E-Book Tug of War» The New York Times.
  45. ↑ Commission européenne sur le droit d'auteur Artxibatua
  46. ↑ Directive 91/250/CEE du Conseil, du 14 mai 1991, concernant la protection juridique des programmes d'ordinateur Testua Artxibatua
  47. ↑ Directive 96/9/CE du Parlement européen et du Conseil, du 11 mars 1996 [artxibatua], concernant la protection juridique des bases de données
  48. ↑ Directive 2006/116/CE du Parlement européen et du Conseil du 12 décembre 2006 relative à la durée de protection du droit d'auteur et de certains droits voisins (version consolidée) (texte) [artxibatua] [PDF].
  49. ↑ Directive 2001/84/CE du Parlement européen et du Conseil du 22 mai 2001 sur l’harmonisation de certains aspects du droit d'auteur et des droits voisins dans la société de l’information (texte) [artxibatua] [PDF].
  50. ↑ Directive 2001/84/CE du Parlement Européen et du Conseil du 27 septembre 2001 relative au droit de suite au profit de l’auteur d'une œuvre d'art originale (texte) [artxibatua] [PDF].
  51. ↑ droit de location et de prêt [Artxibatua]
  52. ↑ durée de protection du droit d’auteur et de certains droits voisins [Artxibatua]
  53. ↑ Memorandum of Understandings [artxibatua].
  54. ↑ modifiant la directive 2006/116/CE [artxibatua]
  55. ↑ œuvres orphelines [artxibatua].
  56. ↑ la gestion collective du droit d’auteur et des droits voisins [Artxibatua]
  57. ↑ Directive 93/83/CEE du Conseil, du 27 septembre 1993, relative à la coordination de certaines règles du droit d'auteur et des droits voisins du droit d'auteur applicables à la radiodiffusion par satellite et à la retransmission par câble (texte) [artxibatua].
  58. ↑ Directive 2006/115/CE du Parlement européen et du Conseil du 12 décembre 2006 relative au droit de location et de prêt et à certains droits voisins du droit d'auteur dans le domaine de la propriété intellectuelle (version codifiée) (texte) [artxibatua] [PDF].
  59. ↑ Directive 87/54/CEE du Conseil du 16 décembre 1986 concernant la protection juridique des topographies de produits semi-conducteurs (texte) [artxibatua].
  60. ↑ Ministère de la Culture (France), règle de l’épuisement des droits [artxibatua].
  61. ↑ Euskal Kulturgileen Elkartea
  62. ↑ (Ingelesez) «© ℗ Copyright symbols and their use :: The UK Copyright Service» UK Copyright Service (Noiz kontsultatua: 2022-07-08).
  63. ↑ «La música de autor :: Music copyright».
  64. ↑ Code de la propriété intellectuelle (France) Artxibatua
  65. ↑ a b (Ingelesez) Beel, Joeran; Gipp, Bela; Lange, Stefan; Breitinger, Corinna. (2015-07-26). «Research-paper recommender systems: a literature survey» International Journal on Digital Libraries 17 (4): 305–338.  doi:10.1007/s00799-015-0156-0. ISSN 1432-5012..
  66. ↑ Robinson, John D.. (2015). «The dogs bark and the circus moves on» The Bottom Line 28 (1/2): 11–14.  doi:10.1108/BL-01-2015-0002..
  67. ↑ Fair Use Triumphs as US Supreme Court Rejects Challenge to Google Book-Scanning Project. 2016-04-18.
  68. ↑ Akst, D. (2003). The Digital Library: Its Future Has Arrived. Carnegie Reporter, 2(3), 4-8.
  69. ↑ (Ingelesez) Zulkey, Claire. (2020-11-02). «Collecting Coronavirus Stories» American Libraries Magazine.
  70. ↑ (Ingelesez) Henderson, Emily. (2020-10-14). «New research database can help shape the most effective and efficient response to COVID-19» News-Medical.net.
  71. ↑ (Ingelesez) «Digital repository breaks out general-audience collection» Cornell Chronicle June 4, 2020.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Candela, L.; Castelli, D. & Pagano (2011). Liburutegi digitalen historia, bilakaera eta eragina . In P. Iglezakis, I.; Synodinou, T. & Kapidakis, S. (arg. ) E-Publishing and Digital Libraries: Legal and Organizational Issues, IGI Global, 1-30 orr. Liburutegi digitaletara bideratzen diren ekimenen eta ulermenen deskribapena
  • 9781538102985

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Liburutegi_digital&oldid=8999862"(e)tik eskuratuta