Falskeloù

Falskeloù, falskeleier a reer eus keleier faos (fake news e saozneg) skignet a-ratozh evit touellañ an dud pe o merañ. Efedoù gwir o devez , evite da vezañ diazezet war traoù faos.

Despizadurioù

Lezenn 1881 e Frañs

E mellad 27 lezenn 1881 war frankiz ar wask^[1] ez eus anv eus ar falskeloù. Hervez ar mellad-se,ar falskeloù zo keleier faos, pe aozet, pe falset a-ratozh, pe lakaet war gont un den all dre c’haou. Kastizet e vez embann, skignañ pe eiladiñ falskeloù.

Article 19

Hervez Article 19, un aozadur breizhveuriat nann-gouarnamantel ha bedel a zifenn ar frankiz ezteurel, e ranker komz eus diskelaouiñ kentoc’h eget eus falskeloù^[2]. Diskelaouiñ zo kement hag embann keleier a zo faos hag aozet evit touellañ ur boblañs. Diskelaouiñ n’eo ket heñvel ouzh gwallgelaouiñ, a zo skignañ keleier faos a ranner hep gouzout ez int faos.

ABU

Hervez un danevell embannet gant Aozadur ar Broadoù Unanet (ABU) e 2021 n’eus ket tu da vesklañ an digelaouiñ gant ar gwallgelaouiñ : digelaouiñ a dalv skignañ a-ratozh keleier faos e-sell d'ober ur gaou sokial grevus, ha gwallgelaouiñ a dalv skignañ keleier faos hep gouzout ez int faos^[3].

UNESCO

Hervez Aozadur ar Broadoù Unanet evit an Deskadurezh, ar Skiant hag ar Sevenadur (UNESCO) e vez implijet peurliesañ an digelaouiñ evit ober anv eus arnodennoù graet a-ratozh kaer (alies aozet zoken) da zegas kemmesk pa da verañ an dud o reiñ titouroù faos dezho^[4].

Dre ar rouedadoù sokial dreist-holl pe o servijoù postelerezh e vez skignet an digelaouiñ hag ar gwallgelaouiñ. Abalamour da se e ranker prederiañ diwar-benn reoliñ hag emreoliñ an embregerezhioù a ginnig ar servijoù-se.

Kengor Europa

E 2018 ez eo bet termenet an digelaouiñ gant Kengor Europaevel « keleier gwiriadus faos pe touellus » hag a zo :

war un dro « krouet, kinniget ha skignet evit gounit arc’hant pe touellañ an dud »;
hag a c’hall war un dro all « degas distruj foran » evit ober « gourdrouz a-enep an argerzhoù politikel demokratel, a-enep an argerzhoù sevel politikerezhioù hag a-enep madoù an holl evel gwareziñ yec’hed keoded Unvaniezh Europa, an endro pe ar surentez »^[5].

Evit Kengor Europa, embann fazioù, evezhiadennoù pe geleier tuet en un doare sklaer n’eo ket digelaouiñ ; n’eo ket digelaouiñ kennebeut ar bruderezh touellus, ar flemmskridoù pe al luadennoù.

CLEMI

Evit ar Greizenn evit an deskadurezh war ar mediaoù hag ar c'helaouiñ (Centre de liaison de l'enseignement et des médias d'information, CLEI), ur rann eus ministerezh an Deskadurezh Stad e Frañs, evit komz eus falskeloù e ranker er penn-kentañ prederiañ diwar-benn petra eo ar c’heleier^[6]. Neuze e vefe ar c’helaouiñ un "stalon" pe an dave da-geñver ar pezh a zo ur forc’hadezh bras pe bihan o tegas d’ober anv eus gwallgelaouiñ pe digelaouiñ.

IFLA

E 2017, Kevread etrebroadel al levraouegoù (International Federation of Library Associations and Institutions, IFLA) en deus divizet e oa e-touez palioù al levraouegerien stummañ implijerien al levraouegoù diwar-benn an deskadurezh war ar media hag ar c'helaouiñ^[7]. Anat eo bet an diviz-se pan eo bet embannet gant geriadurioù Oxford e oa « post-truth » (gwirionez goude ar wirionez) ger ar bloavezh 2016.

Embannet o deus ur stlenngrafenn a zispleg penaos anavezout falskeloù^[8].

Skouerioù

E Frañs

Falskeleier a oa bet embannet a-enep ar c'habiten Alfred Dreyfus en XIX^vet kantved.

Tud zo a nac'h ez eus bet eus ar Shoah.

Evit talañ ouzh ar gevier e bed ar bruderezh ez eus a-baoe 2008 un aozadur anvet Juri dleadoniezh ar bruderezh a zo stag ouzh Aotrouniezh reoliñ micherel ar bruderezh^[9]. Klemmoù an dud a vez resevet gantañ hag ouzhpenn 500 ali a vez embannet gantañ bep bloaz.

Falskeleier zo bet embannet gant gouarnamant Frañs da heul gwallreuz Kevre Kampioned an UEFA e Pariz e 2022.

Kondaonet eo bet an arnodva apotikel Servier e miz Kerzu 2023 peogwir en doa livet gevier a-ziout al louzoù Mediator^[10]. Dispaket oa bet an afer e 2009 gant Irène Frachon, ur vezegez e Brest^[11].

Implijet e vez ivez ar falskeleier evit kendrec'hiñ an dud n’eo ket mat diforc’hañ ; setu perak e vez embannet ul lec’hienn kelaouiñ gant ar gouarnamant^[12]. E miz Genver 2024 eo bet embannet un danevell gant ar Fondation des femmes (Pariz) hag an Institute of Strategic Dialogue (Londrez) evit diskouez penaos e vez implijet ar rouedadoù sokial evit en ober^[13].

En estrenvro

Alamagn

E-pad an Eil Brezel-Bed e oa Joseph Goebbels ur maout evit ijinañ ha skignañ propaganda.

E 2018 e oa bet dispaket gevier ur c'helaouenner alaman, Claas Rolotius^[14].

Stadoù Unanet

E 2003 e oa bet embannet falskeleier gant gouarnamant ar Stadoù Unanet hag ar Rouantelezh-Unanet evit reiñ abegiñ da aloubiñ Iraq^[15].

Dilennadeg Donald Trump a-enep Hillary Clinton e 2016 he deus lakaet war wel galloud ar falskeloù. Goude koll dilennadeg 2020, D. Trump en doa disklêriet dibaouez war ar rouedadoù sokial e oa bet laeret an disoc'h digantañ. Dre an abeg-se ez eo bet aloubet ar C'hapitol gant e harperien e miz Genver 2021^[16].

Taiwan

E-pad ar prantad kabaliñ evit dilenn ur prezidant nevez e Taiwan e 2024 ez eus bet embannet kantadoù a falskeloù evit levezoniñ an dilennerien. Gouarnamant Sina a oa kaoz peogwir ne fell ket dezhañ e chomfe dizalc'h an enezenn^[17].

Mammennoù

↑ (fr) Lec'hienn Legifrance
↑ Koulzad Keep it real en Iwerzhon, Article 19, Meurzh 2021.
↑ (fr) Désinformation et liberté d’opinion et d’expression, ABU, 13 a viz Ebrel 2021.
↑ (en) Journalism, “Fake News” & Disinformation, embannet e 2018 gant UNESCO
↑ (fr) Code de bonnes pratiques contre la désinformation de 2018, Here 2018:
↑ (fr) Fake news, infox, de quoi parle-t-on ?
↑ (en) How To Spot Fake News – IFLA in the post-truth society IFLA, C’hwevrer 2017.]
↑ (en) IFLA
↑ Lec'hienn ar Jury de déontologie publicitaire.
↑ (fr) Affaire Médiator : condamnation des laboratoires Servier, kemenadenn kelaouiñ gant an Asurañs Kleñved, 20 a viz Kerzu 2023.
↑ (fr) Mediator, un crime chimiquement pur, Eric Giacometti, Irène Frachon ha François Duprat, Delcourt, 2023.
↑ Lec'hienn ar gouarnamant diwar-benn ar sioc'hanidigezh.
↑ (fr) Mobilisation anti-avortement en France : quand les réseaux sociaux menacent le droit à l’IVG, Fondation des femmes, 17 a viz Genver 2024.
↑ (fr) La vérité sur l’affaire Claas Relotius au «Spiegel», Le Temps, 20 a viz Kerzu 2018.
↑ (fr) Irak 2003 : un mensonge pour une guerre, France télévision, 4 a viz Meurzh 2022.
↑ (fr) L'attaque du Capitole à Washington', keleier skinwel France 2, 7 a viz Genver 2021.
↑ La société civile taïwanaise se mobilise contre la « guerre de l’information » menée par la Chine, Le Monde, 26 a viz Kerzu 2023.

[1] (fr) Lec'hienn Legifrance

[2] Koulzad Keep it real en Iwerzhon, Article 19, Meurzh 2021.

[3] (fr) Désinformation et liberté d’opinion et d’expression, ABU, 13 a viz Ebrel 2021.

[4] (en) Journalism, “Fake News” & Disinformation, embannet e 2018 gant UNESCO

[5] (fr) Code de bonnes pratiques contre la désinformation de 2018, Here 2018:

[6] (fr) Fake news, infox, de quoi parle-t-on ?

[7] (en) How To Spot Fake News – IFLA in the post-truth society IFLA, C’hwevrer 2017.]

[8] (en) IFLA

[9] Lec'hienn ar Jury de déontologie publicitaire.

[10] (fr) Affaire Médiator : condamnation des laboratoires Servier, kemenadenn kelaouiñ gant an Asurañs Kleñved, 20 a viz Kerzu 2023.

[11] (fr) Mediator, un crime chimiquement pur, Eric Giacometti, Irène Frachon ha François Duprat, Delcourt, 2023.

[12] Lec'hienn ar gouarnamant diwar-benn ar sioc'hanidigezh.

[13] (fr) Mobilisation anti-avortement en France : quand les réseaux sociaux menacent le droit à l’IVG, Fondation des femmes, 17 a viz Genver 2024.

[14] (fr) La vérité sur l’affaire Claas Relotius au «Spiegel», Le Temps, 20 a viz Kerzu 2018.

[15] (fr) Irak 2003 : un mensonge pour une guerre, France télévision, 4 a viz Meurzh 2022.

[16] (fr) L'attaque du Capitole à Washington', keleier skinwel France 2, 7 a viz Genver 2021.

[17] La société civile taïwanaise se mobilise contre la « guerre de l’information » menée par la Chine, Le Monde, 26 a viz Kerzu 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]