Mizantropiya

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Molyerin "Mizantrop" pyesini təsvir edən qravüra.

Mizantropiya insan növünə, insan davranışına və ya insan təbiətinə qarşı ümumi nifrət, bəyənməmək və ya inamsızlıqdır. Mizantrop və ya mizantropist bu cür fikirlərə və ya hisslərə sahib olan şəxsdir. Mizantropiya bəşəriyyətin qüsurlarına əsaslanan bəşəriyyətə qarşı mənfi qiymətləndirmə münasibətini ehtiva edir. Mizantroplar hesab edirlər ki, bu qüsurlar insanların hamısını və ya ən azı böyük əksəriyyətini xarakterizə edir. Onlar iddia edirlər ki, dominant həyat tərzini tam dəyişdirməkdən başqa bu qüsurları düzəltməyin asan yolu yoxdur. Akademik ədəbiyyatda hansı münasibətdən, kimə yönəldildiyindən və necə ifadə olunmasından asılı olaraq müxtəlif növ misantropiyalar fərqləndirilir. İstər duyğular, istərsə də nəzəri mühakimələr münasibətin təməli ola bilər. Bu, istisnasız olaraq bütün insanlara yönəldilə bilər və ya bir neçə ideallaşdırılmış insanı istisna edə bilər. Bu baxımdan bəzi mizantroplar özlərini pisləyir, bəziləri isə özlərini hamıdan üstün hesab edirlər. Mizantropiya bəzən başqa insanlara zərər verməyi hədəfləyən dağıdıcı dünyagörüşü və ya cəmiyyətdən qaçmaq cəhdi ilə əlaqələndirilir. Mizantropik mövqelərin digər növlərinə insanlığı təkmilləşdirməyə çalışan aktivlik, istefa şəklində olan sakitçilik və insan vəziyyətinin absurdluğunu ələ salan yumor daxildir.

Mənfi mizantrop dünyagörüşü müxtəlif növ insan qüsurlarına əsaslanır. Əxlaqi qüsurlar adətən əsas amil hesab edilir. Bunlara qəddarlıq, başqalarının əzabına biganəlik, eqoizm, ədalətsizlik və acgözlük daxildir. Belə ki, bu faktorlar soyqırım, fabriklərdə heyvanların istismarı kimi insanlara və heyvanlara zərər vermə ilə nəticələndirə bilir. Digər qüsurlara doqmatizm və koqnitiv qərəzlər kimi intellektual qüsurlar, eləcə də çirkinlik və gözəlliyə qarşı həssaslığın olmaması ilə bağlı estetik qüsurlar daxildir. Akademik ədəbiyyatda debatlar mizantropiyanın etibarlı görüş olub-olmadığı və onun nəticələrinin nə olduğu barədə müzakirələr mövcuddur. Mizantropiyanın tərəfdarları adətən insan nöqsanlarını və onların gətirdiyi zərərləri bəşəriyyəti pisləmək üçün kifayət səbəb kimi göstərirlər. Tənqidçilər bu düşüncə xəttinə cavab veririlər ki, ciddi qüsurlar yalnız bir neçə ekstremal hallara aiddir, məsələn, ruhi xəstələrə, belə ki, ümumilikdə bəşəriyyətə aid deyil. Başqa bir etiraz insanların qüsurları ilə yanaşı fəzilətlərinin də olduğu və balanslaşdırılmış qiymətləndirmənin ümumilikdə müsbət ola biləcəyi iddiasına əsaslanır. Digər bir tənqid zorakılığa səbəb ola biləcək nifrətlə əlaqəli olduğuna görə və insanları dostsuz və bədbəxt edə biləcəyi üçün mizantropiyanı rədd edir. Mizantropiyanın müdafiəçiləri bunun yalnız mizantropiyanın bəzi formalarına aid olduğunu, ümumiyyətlə, mizantropiyaya aid olmadığını iddia edərək cavab verirlər.

Digər bir əlaqədar mövzu insanların mizantrop olmasına səbəb olan psixoloji və sosial amillərlə bağlı məsələdir. Bunlara sosial-iqtisadi bərabərsizlik, avtoritar rejim hökmranlığında yaşamaq və həyatda şəxsi məyusluqlara məruz qalmaq daxildir. Mizantropiya müxtəlif elmlərlə əlaqəlidir. Mizantropiya tarix boyu Heraklit, Diogen, Tomas Hobbs, Jan-Jak Russo, Artur Şopenhauer və Fridrix Nitsşe kimi filosoflar tərəfindən müzakirə edilmiş və nümunə göstərilmişdir. Mizantropik görüşlər, xristianlığın ilk günah doktrinası kimi insanların dərin qüsurlarını müzakirə edən bəzi dini təlimlərin bir hissəsini təşkil edir. Mizantropik perspektivlərə və personajlara ədəbiyyatda və populyar mədəniyyətdə də rast gəlinir. Bunlara Uilyam Şekspirin afinalı Timon obrazı, Molyerin "Mizantrop" pyesi və Conatan Sviftin "Qulliverin səyahətləri" daxildir. Mizantropiya fəlsəfi pessimizmlə yaxından əlaqəlidir, lakin onunla eynilik təşkil etmir. Bəzi mizantropistlər antinatalizmi, insanların nəsil artırmaqdan çəkinmələri fikrini təbliğ edirlər.[1][2]

Tərifi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mizantropiya ənənəvi olaraq bəşəriyyətə nifrət və ya bəyənməmək kimi müəyyənləşdirilir.[3][4] Bu termin 17-ci əsrdə yaranıb və qədim yunan dilində "μῖσος — mīsos" "nifrət" və "ἄνθρωπος — ānthropos" 'insan, adam" sözlərindən ibarətdir.[5][6] Müasir fəlsəfədə bu termin adətən daha geniş mənada bəşəriyyətin pislik və qüsurlarına əsaslanaraq bütövlükdə bəşəriyyətin mənfi qiymətləndirilməsi kimi başa düşülür.[7][8] Bu mənfi qiymətləndirmə özünü müxtəlif formalarda göstərə bilər, nifrət onlardan yalnız biridir. Bu mənada mizantropiya insanlığın mənfi qiymətləndirilməsinə əsaslanan koqnitiv komponentə malikdir və sadəcə olaraq kor-koranə rədd etmə deyil.[7][8][9] Mizantropiya adətən bəşəriyyətin sevgisinə istinad edən və məsələn, xeyriyyə yardımı və ya ianələr vasitəsilə insanın rifahını artırmaq səyləri ilə əlaqəli olan filantropiya ilə ziddiyyət təşkil edir. Hər iki termin bir sıra mənalara malikdir və mütləq olaraq bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmir. Bu baxımdan eyni bir adam bir mənada mizantrop, başqa mənada filantrop ola bilər.[10][11][12]

Mizantropiyanın bütün formalarının əsas cəhətlərindən biri onların hədəfinin lokal deyil, çoxəhatəli xarakter daşımasıdır. Bu o deməkdir ki, mənfi münasibət təkcə ayrı-ayrı şəxslərə və ya qruplara deyil, bütövlükdə insanlığa istiqamətlənmişdir.[13][14][15] Bu baxımdan, mizantropiya müəyyən bir qrup insana yönəlmiş mənfi ayrı-seçkilik münasibətlərinin digər formalarından fərqlənir. Bu cəhət mizantropiyanı müəyyən irqlərə və ya cinslərə qarşı mənfi münasibət bəsləyən irqçilər, mizoqinistlər və mizandristlər nümunəsindəki dözümsüzlükdən fərqləndirir.[9][16][17][9] Ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Endryu Qibsona görə, bir şəxsin sözün əsl mənasında bütün insanları sevməməsi baxımından mizantropiyanın üniversal olmasına ehtiyac yoxdur. Əksinə, bu, insanın üfüqündən asılıdır. Məsələn, istisnasız olaraq bütün digər kəndlilərə nifrət edən kəndli üfüqləri yalnız bu kəndlə məhdudlaşırsa, mizantropdur.[18]

Həm mizantroplar, həm də onların tənqidçiləri mənfi xüsusiyyətlərin və uğursuzluqların bərabər paylanmaması ilə razılaşırlar, yəni pisliklər və pis xislətlər bəzilərində digərlərinə nisbətən daha güclü şəkildə özünü göstərir. Lakin mizantropiya üçün bəşəriyyətin mənfi qiymətləndirilməsi bir neçə ekstremal və görkəmli hallara əsaslanmır: bu, bütövlükdə bəşəriyyətin qınanmasıdır ki, yalnız son dərəcə pis şəxslərə qarşı deyil, adi insanları da əhatə edir.[7][14] Bu diqqətin adi şeylərə yönəldilməsi səbəbindən bəzən bu qüsurların aşkar və əhəmiyyətsiz olduğu düşünülür, lakin insanlar intellektual qüsurlara görə onlara məhəl qoymaya bilərlər. Bəziləri qüsurları insan təbiətinin bir hissəsi kimi görür.[19][20][21] Digərləri də öz fikirlərini əsas olmayan qüsurlara əsasən qururlar. Bura ümumilikdə müasir sivilizasiyanın əlamətləri kimi görülən qüsurlar daxildir. Buna baxmayaraq, hər iki qrup müvafiq nöqsanların "kök salmış olması" ilə razılaşır. Bu o deməkdir ki, onları düzəltməyin ya yolu yoxdur, ya da asan yolu yoxdur və bu, ümumiyyətlə, mümkün olarsa, dominant həyat tərzinin tam dəyişdirilməsindən başqa bir şeyin tələb olunmaması mənasına gələrdi.[22][23]

Növləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Akademik ədəbiyyatda mizantropiyanın müxtəlif növləri fərqləndirilir. Onlar hansı münasibətdən, onun necə ifadə olunduğundan və yanlış mühakimələrin onlara daxil olub-olmamasından asılıdır.[24][25][26] Aralarındakı fərqlər çox vaxt mizantropiyanın lehinə və əleyhinə olan arqumentləri qiymətləndirmək üçün vacib əhəmiyyət daşıyır.[27][28] İmmanuel Kant tərəfindən təklif edilən erkən təsnifat müsbət və mənfi mizantropları fərqləndirir. Müsbət mizantroplar bəşəriyyətin aktiv düşmənləridir. Onlar başqalarına zərər vermək istəyirlər və bu və ya digər formada onları incitməyə çalışırlar. Mənfi mizantropiya isə insanları özlərini təcrid etməyə sövq edən dinc antropofobiyanın bir formasıdır. Başqalarında ciddi çatışmazlıqlar görsələr də, onlara xeyir arzulayırlar. Kant mənfi mizantropiyanı başqaları ilə keçmiş mənfi təcrübələrə görə olan mənəvi məyusluqla əlaqələndirir.[24][29]

Başqa bir fərq, bəşəriyyətə qarşı mizantropik qınağın yalnız başqa insanlaramı yoxsa özü də daxil olmaqla hər kəsəmi yönəldilməsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan, özünü əhatə edən mizantroplar öz mənfi qiymətləndirmələrinə özlərini daxil etməklə öz münasibətlərində ardıcıldırlar. Bu tip, ya üstüörtülü və ya açıq şəkildə özlərini ümumi qınaqdan kənarlaşdıran və bunun əvəzinə özlərini hamıdan üstün görən "özünü şişirdən" mizantroplarla ziddiyyət təşkil edir.[25][30] Bu baxımdan, bu, özünü qiymətləndirmə və özünə əhəmiyyətin şişirdilməsi hissi ilə müşayiət oluna bilir.[31] Ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Cozef Harrisin fikrincə, "özünü şişirdən" növ daha çox yayılmışdır. O qeyd edir ki, bu nöqteyi-nəzər ikiüzlülüyün bir formasını təşkil etməklə onun öz mövqeyinə xələl gətirir.[32] İrvinq Babbit tərəfindən hazırlanmış bir-biri ilə yaxından əlaqəli təsnifat mizantropları mənfi qiymətləndirmələrində istisnalara icazə verib-verməməsinə əsaslanaraq fərqləndirir. Bu baxımdan çılpaq intellektin mizantropları bütövlükdə bəşəriyyəti ümidsiz bir şey edirlər. Həssas mizantroplar bir neçə ideallaşdırılmış insanı mənfi qiymətləndirmədən kənarlaşdırır. Babbitt həssas mizantropiya nümunəsi kimi Russo və onun təbii qeyri-mədəni insana olan sevgisini göstərir və bunun Conatan Sviftin bütün bəşəriyyəti hərtərəfli rədd etməsi ilə ziddiyyət təşkil etdiyini göstərir.[33][34]

Mizantropiyanın formalarını təsnif etməyin başqa bir yolu insanlığa münasibət növü ilə əlaqədardır. Bu baxımdan filosof Tobi Svoboda bəyənməmək, nifrət etmək, ikrah duymaq və mühakimə etmək münasibətlərini fərqləndirir. Bəyənməməyə əsaslanan mizantropiya, digər insanlara qarşı mənfi hisslər şəklində bir diksinmə ehtiva edir.[13] Nifrətə yönəlmiş mizantropiya xoşagəlməzliyin gərgin bir formasını ehtiva edir. Bu, başqalarına pislik arzulamaq və bəzən bu istəyi həyata keçirməyə çalışmaq kimi əlavə komponenti özündə birləşdirir.[35] İkrah vəziyyətində olan münasibət hiss və duyğulara deyil, daha çox nəzəri baxışa əsaslanır. Bu, mizantropların digər insanları dəyərsiz görməsinə və özlərini bu qiymətləndirmədən kənarlaşdıraraq onlara yuxarıdan aşağı baxmasına səbəb olur.[36] Mizantropik münasibətin əsası mühakimədirsə, o, həm də nəzəri xarakter daşıyır, lakin özü və başqaları arasında fərq qoymur.[37] Bu, bəşəriyyətin ümumiyyətlə pis olduğuna dair fikirdir və mizantropun hər hansı bir şəkildə digərlərindən daha yaxşı olduğunu ifadə etmir. Svobodaya görə, yalnız mühakimə əsasında mizantropiya ciddi fəlsəfi mövqe təşkil edir. O, hesab edir ki, ikraha əsaslanan mizantropiya digər insanlara qarşı qərəzli çıxış edir, bəyənməmək və nifrət şəklində olan mizantropiyanı qiymətləndirmək isə çətindir, çünki bu emosional münasibətlər çox vaxt obyektiv sübutlara cavab vermir.[38]

Mizantropik həyat formaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Painting "The Misanthrope" by Pieter Bruegel the Elder
Böyük Piter Breygelin "Mizantrop" əsərində təsvir olunduğunu kimi, mizantropiya adətən sosial təmaslardan qaçmaq meyli ilə əlaqələndirilir.

Mizantropiya adətən nəzəri rəylə məhdudlaşmır, lakin praktiki qarşılıq tələb edən qiymətləndirici münasibəti ehtiva edir. Belə ki, bu, həyatın müxtəlif formalarında özünü ifadə edə bilir. Onlar müxtəlif dominant emosiyalar və insanın həyatını necə aparacağına dair praktik nəticələri özündə birləşdirir.[7][39] Mizantropiyaya olan bu qarşılıqlar bəzən sadələşdirilmiş arxetiplər vasitəsilə təqdim olunur ki, bu da hər hansı bir insanın zehni həyatını dəqiq şəkildə müəyyən etmək üçün çox kobud ola bilər. Bunun əvəzinə, onlar mizantrop qruplar arasında ümumi münasibətləri təsvir etməyi hədəfləyirlər. Mizantropiya ilə ən çox əlaqəli olan iki reaksiya ya məhv etmək, ya da cəmiyyətdən qaçmaqdır. Dağıdıcı mizantropun bəşəriyyətə nifrətdən qaynaqlandığı və lazım gələrsə zorakılıqla onu yıxmaq məqsədi daşıdığı deyilir.[7][40] Qaçaq mizantrop üçün qorxu hakim emosiyadır və mizantropu sivilizasiya və bəşəriyyətlə mümkün qədər pozucu təmasdan qaçmaq üçün tənha bir yer axtarmağa vadar edir.[7][9]

Müasir mizantropik ədəbiyyat daha az bilinən mizantropik həyat tərzi növlərini də müəyyən etmişdir.[7] Fəal mizantropların insanlığa mənfi qiymət vermələrinə baxmayaraq ümidlə hərəkət edirlər. Bu ümid bəşəriyyətin özünü dəyişdirməsinin mümkün və tətbiq edilə bilən olması ideyasına əsaslanan meliorizm formasıdır və fəal bu idealı həyata keçirməyə çalışır.[7][41] Bu yanaşmanın daha zəif versiyası, əsas problemi tam həll etmək ümidinin olmaması ilə birlikdə ən pis nəticələrin qarşısını almaq üçün dünyanı tədricən yaxşılaşdırmağa çalışmağı özündə birləşdirir.[42] Fəal mizantroplar insanın transformasiya və ya əhəmiyyətli irəliləyişlərə nail olmaq üçün nə edə biləcəyinə pessimist yanaşan səssiz mizantroplardan fərqlənir. Qeyd olunan digər qarşılıqların daha kəskin reaksiyalarından fərqli olaraq, onlar səssiz qəbulla və kiçik miqyasda yayınmaqla kifayətlənirlər.[43][7] Daha bir yanaşma insan vəziyyətinin absurdluğuna istehza və lağa qoymağa əsaslanan yumora yönəldilmişdir. Buna misal olaraq, insanların bir-birini incitməsi və mənfəətin cüzi artımı kimi əhəmiyyətsiz narahatlıqlar üçün gələcəkdə özünü məhv etmə riskini göstərmək olar. Beləliklə, yumor həm vəziyyətin dəhşətli həqiqətini təsvir etmək üçün güzgü, həm də eyni zamanda onun palliativi rolunu oynaya bilir.[44]

İnsan qüsurlarının formaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mizantropiyanın əsas cəhəti onun bəşəriyyətə mənfi münasibətinin insan qüsurlarına söykənməsidir.[45][7] Müxtəlif mizantroplar qəddarlıq, tamahkarlıq, eqoizm, israfçılıq, doqmatizm, özünü aldatma və gözəlliyə qarşı qeyri-həssaslıq da daxil olmaqla qüsurların geniş siyahısını təqdim etmişlər.[46][47][7] Bu qüsurları bir çox cəhətdən təsnif etmək olar. Hesab olunur ki, əxlaqi qüsurlar ən ciddi haldır.[23][48] Müasir ədəbiyyatda müzakirə olunan digər qüsurlar arasında intellektual qüsurlar, estetik qüsurlar və mənəvi qüsurlar var.[49][23]

Photo of a mass grave at the Bergen-Belsen concentration camp
İnsanların əxlaqi qüsurlarına Holokost zamanı kütləvi qətllər kimi başqa insanlar tərəfindən insanlara edilən zərərə nümunədir

Əxlaqi qüsurlar adətən əxlaq normalarını pozmaq meylləri və ya yaxşı olana qarşı yanlış münasibət kimi başa düşülür.[50][51] Bunlara qəddarlıq, başqalarının iztirablarına biganəlik, eqoizm, əxlaqi tənbəllik, qorxaqlıq, ədalətsizlik, hərislik, nankorluq daxildir. Bu qüsurlara görə edilən zərərləri üç kateqoriyaya bölmək olar: insanlara bilavasitə edilən zərər, birbaşa digər heyvanlara edilən zərər və ətraf mühitə zərər vurmaqla dolayı yolla həm insanlara, həm də heyvanlara edilən zərər. Bu kateqoriyalara misal olaraq Holokost, heyvanların fabrik təsərrüfatı və iqlim dəyişikliyinə səbəb olan çirklənmə daxildir.[52][23][53] Bu kontekstdə təkcə insanların bu cür zərərlər verməsi deyil, həm də bu məsələlərlə bağlı mənəvi məsuliyyət daşıması vacibdir. Bu, onların hərəkətlərinin nəticələrini başa düşə bilmələri və fərqli hərəkət edə biləcəkləri fikrinə əsaslanır. Bununla belə, onlar, məsələn, qısamüddətli şəxsi fayda əldə etmək üçün başqalarının uzunmüddətli rifahına məhəl qoymadıqları üçün bunu etməməyə qərar verirlər.[54]

İntellektual qüsurlar idrak qabiliyyətləri ilə əlaqəlidir. Onlar yanlış inanclara səbəb olan, biliyə mane olan və ya rasionallığın tələblərini pozan şeyər kimi müəyyən edilə bilər. Bunlara təkəbbür, xəyalpərəstlik və dogmatizm kimi intellektual qüsurlar daxildir. Əlavə nümunələr axmaqlıq, sadəlövhlük, təsdiq qərəzi, özünə xidmət etmə qərəzi, geriyə baxma qərəzliyi və lövbər effekti kimi koqnitiv qərəzləri daxildir.[55][56][50] İntellektual qüsurlar bütün növ qəbahətlərlə birlikdə özünü göstərə bilir. Bu, təsirlənmiş şəxsin bu problemi həll etməsinə və və özlərini təkmilləşdirmələrinə mane olur, məsələn, ağılsız olub bunu dərk edə bilməmək kimi. Bunlara həm də özünü aldatma, qəsidli cəhalət və inkarçı olma formaları da daxildir.[57][58] Oxşar mülahizələr bəzi ənənələri cəhalət kimi intellektual qüsurları bütün pisliklərin kökü kimi görməyə vadar etmişdir.[59][60][61]

Estetik qüsurlara adətən əxlaqi və intellektual qüsurlarla eyni əhəmiyyət verilmir, lakin onlar eyni zamanda mizantropik mülahizələr üçün müəyyən qədər yük daşıyırlar. Bu qüsurlar gözəllik və çirkinliklə bağlıdır. Onlar defekasiya və qocalma kimi insan həyatının çirkin tərəfləri ilə əlaqəlidir. Digər misallar çirklənmə və zibil kimi insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan çirkinliklər və gözəlliyə qarşı qeyri-həssaslıq kimi estetik cəhətlərə qarşı uyğunsuz olan münasibətdir.[62][63][23]

Səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Akademik ədəbiyyatda mizantropik sentimentlərin mümkün səbəbləri kimi müxtəlif psixoloji və sosial amillər müəyyən edilmişdir. Fərdi amillər öz-özlüyündə mizantropiyanı tam izah edə bilməsələr də, onun necə daha çox mümkün hala gələ bildiyini göstərə bilər.[28] Məsələn, həyatda xəyal qırıqlığı və məyusluq insanda mizantropik dünyagörüşünə səbəb ola bilər.[64][65] Bu kontekstdə bir insan nə qədər idealist və optimistsə, bu tərsinə çevrilmə və sonrakı mənfi dünyagörüşü bir o qədər güclü olur.[64] Bu tip psixolojik izaha Platonun "Fedon" əsərində rast gəlinir. Bu əsərdə, Sokrat kiməsə onu kifayət qədər yaxşı tanımadan güvənən və heyran olan bir nəfəri təsəvvür edir. O, iddia edir ki, heyran olunun şəxsin ciddi qüsurlarının olduğu sonradan aşkar edilərsə, mizantropiya yarana bilər. Bu halda, ilkin münasibət tərsinə çevrilir və bütün digər insanlara şamil olunmaq üzrə universallaşdırılır, bu da digər insanlara qarşı ümumi inamsızlıq və ikraha səbəb olur. Sokrat iddia edir ki, əgər heyran olunan şəxs yaxın dostdursa və bu bir dəfədən çox baş verərsə, bunun ehtimalı daha yüksək olur.[66][67] Mizantropiyanın bu forması əxlaqi üstünlük hissi ilə müşayiət oluna bilər ki, burada mizantrop özlərini hamıdan üstün hesab edir.[64]

Həyatdaki digər mənfi şəxsi təcrübələr də oxşar təsirə sahib ola bilər. Andru Qibson bəzi filosofların niyə mizantrop olduqlarını izah etmək üçün bu düşüncə xəttindən istifadə edir. O, siyasi cəhətdən qeyri-sabit mühitin və tez-tez baş verən müharibələrin mizantropik münasibəti necə inkişaf etdirə biləcəyini izah etmək üçün Tomas Hobbsun nümunəsindən istifadə edir. Artur Şopenhauerlə bağlı o, qeyd edir ki, erkən yaşda evdən qaçmağa məcbur olmaq və sonradan heç vaxt ev deyə biləcəyi bir yer tapmamaq da oxşar təsir göstərə bilər.[28][68] Digər bir psixolojik amil insan orqanizminə mənfi münasibətlə, xüsusən də seksuallığa qarşı ümumi ikrah hissi ilə bağlıdır.[69][28]

Psixolojik səbəblərlə yanaşı, bəzi daha geniş sosial şəraitlər də rol oynaya bilər. Ümumiyyətlə, şəraitlər nə qədər mənfi olarsa, mizantropiya ehtimalı bir o qədər çox olar.[70][28] Məsələn, politoloq Erik M. Uslanerin fikrincə, sərvətin ədalətsiz bölüşdürülməsi şəklindəki sosial-iqtisadi bərabərsizlik mizantropik perspektivi mənimsəmək meylini artırır. Bu, bərabərsizliyin hökumətə və başqalarına inamı sarsıtması ilə əlaqədardır. Uslaner inam yaradan və sərvətin daha bərabər paylanmasını təşviq edən siyasətlər həyata keçirməklə bu mizantropiya mənbəyini aradan qaldırmağın və ya azaltmağın mümkün ola biləcəyini təklif edir.[28][71] Siyasi rejim də digər vacib amildir. Bu, xüsusilə, əhalisini basqılayan və hakimiyyətdə qalmaq üçün mövcud olan bütün vasitələrdən istifadə edən avtoritar rejimlərə aiddir.[72][73] Məsələn, 17-ci əsrin sonlarında Köhnə rejimin ağır repressiya formalarının insanların azadlıqlarını rədd etdiyi üçün insanların mizantrop dünyagörüşünü qəbul etmə ehtimalını artırdığı iddia edilir.[28][74] Demokratiya əks təsir göstərə bilir, çünki insan təbiətinə daha optimist baxışı sayəsində daha çox şəxsi azadlıq verir.[72][73]

Empirik tədqiqatlar adətən mizantropiyanı ölçmək üçün digər insanlara etibarla bağlı suallardan istifadə edir. Bu, konkret olaraq insanın başqalarının ədalətli və yardımsevər olacağına inanıb-inanmaması ilə bağlıdır.[75][76] Amerika cəmiyyətində mizantropiyaya dair empirik araşdırmada Tom V. Smit belə nəticəyə gəlir ki, mizantropik dünyagörüşün artmasına səbəb olan amillər aşağı sosial-iqtisadi status, irqi və etnik azlıqlardan olmaq və şəxsin həyatında son zamanlar baş vermiş mənfi hadisələrdir. Dinə gəldikdə, mizantropiya kilsəyə getməyən insanlar və fundamentalistlər üçün daha yüksəkdir. Gender, boşanma və heç vaxt evlənməmək kimi bəzi amillər əhəmiyyətli rol oynamır.[75] Morris Rozenberq tərəfindən edilən başqa bir araşdırma, mizantropiyanın müəyyən siyasi dünyagörüşü ilə əlaqəli olduğunu göstərir. Bunlara söz azadlığına skeptik yanaşma və avtoritar siyasətləri dəstəkləmək meyli daxildir. Bu, məsələn, siyasi və dini azadlıqların boğulması meyllərinə aiddir.[75][76]

Arqumentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Photo of battery hens in Brazil
Mizantroplar fabrika təsərrüfatındaki insanların heyvanlara böyük miqyasda vurduğu zərərə diqqət yetirirlər.

Akademik ədəbiyyatda müxtəlif müzakirələr mizantropiyanın bəşəriyyətin düzgün qiymətləndirilməsi olub-olmaması və onun mənimsənilməsinin hansı nəticələrə gətirib çıxaracağı məsələsi ilə əlaqəlidir. Mizantropiyanın bir çox tərəfdarı diqqəti insan qüsurlarına və onların mənfi təsirlərini həyata keçirməsinə yönəldir. Onlar iddia edirlər ki, bu qüsurlar o qədər şiddətlidir ki, mizantropiya buna uyğun bir cavab kimi özünü göstərir.[77]

Bu baxımdan adətən əxlaqi qüsurlara xüsusi əhəmiyyət verilir.[78][79][7] Bu, insanların saəcə çoxlu əzab və dağıntılar törətməsi deyil, həm də buna görə mənəvi məsuliyyət daşıması fikrinə əsaslanır. Səbəb odur ki, onlar öz hərəkətlərinin nəticələrini başa düşəcək qədər ağıllıdırlar və şəxsi qısamüddətli qazanclara diqqət yetirmək əvəzinə potensial olaraq balanslaşdırılmış uzunmüddətli qərarlar qəbul edə bilirlər.[54]

Mizantropiyanın tərəfdarları bəzən diktatorların əmr etdiyi kütləvi qətllər kimi insan qüsurlarının ifrat fərdi təzahürlərinə diqqət yetirirlər. Digərləri isə vurğulayırlar ki, problem bir neçə halla məhdudlaşmır, məsələn, bir çox sadə insan bu əməlləri törədən siyasi liderləri dəstəkləməklə onların təzahüründə şərik olurlar.[80] Yaxından əlaqəli bir arqument görə, əsas qüsurlar yalnız bir neçə fərddə ən ifrat təzahürləri ilə özünü göstərmiş olsa belə, hər kəsdə olur.[7] Başqa bir yanaşmada isə əsas diqqət böyük ekstremal hallara deyil, yalan danışmaq, aldatmaq, vədləri pozmaq, nankorluq kimi gündəlik həyatda insan qüsurlarının adi kiçik miqyaslı təzahürlərinə yönəldilir.[81][82]

Mizantropiya ilə bağlı bəzi arqumentlər təkcə ümumi meyllərə deyil, keçmişdə insanların vurduğu faktiki zərərə də diqqət yetirir.[53][83][84] Buna kütləvi məhvlərlə nəticələnən ekoloji fəlakətlər kimi ekosistemə vurulan zərərlər nümunə göstərilə bilər.[85]

Tənqidi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müxtəlif nəzəriyyəçilər mizantropiyaya qarşı tənqidi mövqe sərgiləyir. Bəzi opponentlər ruhi xəstələr kimi insan çatışmazlıqlarının ifrat fərdi təzahürlərinin olduğunu etiraf edir, lakin bu halların ümumilikdə insanlığı əks etdirmədiyini və mizantropik münasibətə haqq qazandıra bilməyəcəyini düşünürlər. Məsələn, diktatorlar və onların qüvvələri tərəfindən törədilən kütləvi qətllər kimi ifrat insan vəhşiliyi halları olsa da, belə halları sadalamaq ümumən bəşəriyyəti pisləmək üçün kifayət etmir.[7][86]

Mizantropiyanın bəzi tənqidçiləri insanların müxtəlif qüsurlarının olduğunu etiraf edirlər, lakin qeyd edirlər ki, bunlar bəşəriyyətin yalnız bir aspektini təmsil edir, qiymətləndirici münasibət isə bütün tərəfləri nəzərə almalıdır. Bu düşüncə xətti insanların çatışmazlıqlarını kompensasiya edən eyni dərəcədə vacib fəzilətlərə sahib olması fikrinə əsaslanır.[87] Məsələn, yalnız bəşər tarixindəki böyük müharibələr, qəddarlıqlar və faciələrə diqqət yetirən hesablar bəşəriyyətin elm, incəsənət və humanitar elmlərdə əldə etdiyi müsbət nailiyyətləri görməzlikdən gəlir.[88]

Tənqidçilərin başqa bir izahı budur ki, mənfi qiymət insanlığa deyil, bəzi ictimai qüvvələrə yönəlməlidir. Bu qüvvələrə kapitalizm, irqçilik, dini fundamentalizm və ya imperializm daxil ola bilər.[89] Bu arqumentin tərəfdarları bəşəriyyətə qarşı mizantropik müxalifətdən daha çox bu sosial qüvvələrdən birinə müxalifəti qəbul edərdilər.[90]

Mizantropiyaya qarşı bəzi etirazlar bu münasibətin bəşəriyyətin mənfi dəyərini lazımi şəkildə əks etdirib əks etdirməməsinə deyil, mizantropik mövqeyi qəbul etmənin təsirlərinə əsaslanır. Bu təsir individual səviyyədə həm mizantropa həm də böyük səviyyədə cəmiyyətə təsir edə bilər. Mizantropiya asanlıqla sosial institutlara və digər insanlara qarşı zorakılığa çevrilə bilən və zərərlə nəticələnə bilən nifrətlə əlaqəli olduqda bu xüsusilə aktualdır. Bu, xüsusilə mizantropiya nifrətlə əlaqəli olduqda özünü göstərir; bu nifrət asanlıqla sosial institutlara və digər insanlara qarşı zorakılığa çevrilərək zərərlə nəticələnə bilər.[91] Mizantropiya həm də insanı bədbəxt və dostsuz vəziyyətə salmaqla onu çox həzzlərdən məhrum edə bilər.[92]

Tənqidin başqa bir forması daha çox nəzəri səviyyəyə diqqət yetirir və irəli sürür ki, mizantropiya ziddiyətli mövqedir.[93][28] Bu ziddiyətə nümunə olaraq mizantropun hələ də sosial dünya ilə məşğul olarkən, tamamilə ondan üz çevirməyərək pisləmə meyli göstərilə bilər.[94] Bu tənqid xüsusilə özünü mənfi qiymətləndirmədən kənarlaşdıran və şişirdilmiş eqo mövqeyindən başqalarına nifrət münasibəti göstərən mizantroplara aiddir, lakin bu, mizantropiyanın bütün növlərinə aid olmaya bilər.[95][96][30] Başqa bir əlaqəli etiraz mizantropiyanın qeyri-təbii bir münasibət olduğu və buna görə də aberrasiya və ya patoloji hal kimi qəbul edilməli olduğu iddiasına əsaslanır.[97]

Müxtəlif sahələrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fəlsəfə tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mizantropiya tarix boyu filosoflar tərəfindən müzakirə edilmiş və nümunə göstərilmişdir. Ən erkən faktlardan biri sokrataqədərki filosof Heraklit idi. O, başqaları ilə sosial əlaqələri sevməyən tənha insan kimi xarakterizə olunur. Onun insanlarla bağlı mənfi görüşünün əsas amili onların reallığın əsl mahiyyətini dərk etməməsidir. Bu, xüsusilə onların sözügedən məsələ ilə bağlı hərtərəfli izahat almasına baxmayaraq, məlumatsızlıq vəziyyətində qaldıqları hallara aiddir.[98][99][100] Başqa bir nümunə Platonun Fedonundan göstərilə bilər, belə ki, burada mizantropiya məyus gözləntilərin və həddindən artıq sadəlövh nikbinliyin nəticəsi kimi xarakterizə olunur.[101][66][67]

Painting of Diogenes search for an honest man
Kinik filosof Diogenin ətrafındakı insanlar haqqında mənfi təsəvvürü var idi və ictimai konvensiyalara az əhəmiyyət verirdi. O, gün işığında çıraqla gəzirdi ki, dürüst və ya layiqli hesab edəcəyi bir adam tapsın.[102][103]

Mizantropiya haqqında müxtəlif fikirlərə Kinik fəlsəfə məktəbində rast gəlinir. Orada, məsələn, insanların yaxa qurtarmağa çalışdıqları pislikləri çoxaltmağa və artırmağa davam etdikləri iddia edilir. Birinci əsr filosofu Dion Xrisostom tərəfindən verilmiş bir nümunəyə görə, insanlar özlərini kənar şəxslərdən müdafiə etmək üçün şəhərlərə köçürlər, lakin bu proses şəhər daxilində yüksək cinayət nisbətləri səbəbindən daha da şiddətə səbəb olmaqla onların ilkin məqsədlərinə mane olur. Diogen məşhur kinik mizantropdur. O, digər insanları ikiüzlü və səthi görürdü. O, hər cür ictimai norma və dəyərləri açıq şəkildə rədd edir, tez-tez konvensiyaları şüurlu şəkildə pozaraq, kobud davranaraq başqalarını təhrik edirdi.[104][28][105]

Tomas Hobbs erkən müasir fəlsəfədə mizantropiyaya nümunədir. Onun insanlarla bağlı mənfi görüşü öz əsərlərində əksini tapıb. Ona görə, insanlar eqoist və zorakıdır: öz maraqlarına uyğun hərəkət edirlər və başqalarının hesabına öz məqsədlərinə çatmağa hazırdırlar. İnsanların öz təbii hallarında bu, "hamının hamıya düşmənliyi" heç vaxt bitməyən müharibəyə gətirib çıxarır. O, asayişi qorumaq üçün qanunların ciddi şəkildə icrası ilə xarakterizə olunan mötəbər dövlətin qurulmasını zorakı insan təbiətini ram etməyin və əbədi müharibədən qaçmağın yeganə yolu kimi görürdü.[106][107][108]

Mizantropiyanın başqa bir növü Jan-Jak Russoda tapılır. O, təbiətdəki harmoniya və sadəliyi ideallaşdırır və onları bəşəriyyətdə, xüsusən də cəmiyyət və institutlar şəklində rast gəlinən qarışıqlıq və nizamsızlıqla müqayisə edir.[109][110][111] Məsələn, o, iddia edir ki, "insan azad doğulmuşdur; və o, hər yerdə zəncirlənmişdir".[112][113] Bu mənfi dünyagörüşü onun həyat tərzində də özünü göstərirdi: tənha yaşayırdı və insanlardan çox bitkilərlə birlikdə olmağı üstün tuturdu.[114]

Artur Şopenhauer mizantropiyanın əsas nümunəsi kimi xatırlanır.[115][116] Onun fikrincə, dünyada hər şey, o cümlədən insanlar və onların fəaliyyətləri bir təməl iradənin ifadəsidir. Bu iradə kordur, bu da onun davamlı olaraq boş mübarizələrə girməsinə səbəb olur. İnsan həyatı müstəvisində bu, mənasız istəklər tərəfindən idarə olunduğu üçün "özünü davamlı aldatma kimi təqdim edir". Onlar əsasən eqoistdirlər və tez-tez başqalarına qarşı ədalətsizliyə və əziyyətə yol verməklə nəticələnirlər. Qane olunduqdan sonra yeni mənasız istəklər və daha çox əzablar özünü göstərir.[117][118][119] Bu baxımdan, Şopenhauer romantik sevgi, fərdilik və azadlıq kimi insan həyatında adətən qiymətli və ya mənalı sayılan şeylərin çoxunu rədd edir.[120] Onun fikrincə, insan vəziyyətinə ən yaxşı cavab, iradənin ifadəsini rədd edən asketizm növüdür. Bu, yalnız nadir insanlarda olur və "insanların küt əksəriyyəti" bu ideala uyğun gəlmir.[121]

Şopenhauerdən güclü təsirlənən Fridrix Nitsşe də mizantropiya nümunəsi kimi göstərilir. O, insanı tənəzzülə uğramış və digər heyvanlar üzərində heç bir irəliləyiş göstərməyən "xəstə heyvan" kimi görürdü.[122][123][124] O, hətta meymunlara qarşı mənfi münasibət göstərirdi, çünki onlar digər heyvanlardan daha çox insana bənzəyir, misal üçün, qəddarlıq baxımından.[125] Nitsşenin fikrincə, insanların diqqətəlayiq qüsuru, onların zəif insanlara üstünlük verən və həqiqi əzəməti boğan əxlaqi qaydalar sistemlərini yaratmaq və tətbiq etmək meylləridir.[123][126] O, insanın aşılması lazım olan bir şey olduğunu düşünür və Fövqəlinsan terminini ənənəvi əxlaqi və ictimai normaları aşan ideal fərdləri təsvir etmək üçün istifadə edirdi.[127][128]

Din

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Painting "Original Sin" by Michael Coxcie
İnsanların günahkar təbiətinə diqqət yetirmək mizantropiyanın bir formasıdır. Xristian doktrinasına görə, Adəm və Həvva ilk günahı qadağan olunmuş ağacdan meyvə yedikləri andan etibarən törətmişdilər.

Bəzi mizantropik fikirlərə dini təlimlərdə də rast gəlinir. Xristianlıqda bu, insanların günahkar təbiəti və gündəlik həyatda günahın geniş şəkildə təzahürü ilə əlaqələndirilir.[129] Günahın ümumi formaları yeddi ölümcül günah baxımından nəzərdə tutulur. Nümunə olaraq qürur şəklində hədsiz dərəcədə özünü vacib hiss etmə və şəhvətdən ibarət güclü cinsi istəklər göstərilə bilər. Bunlara həm də maddi nemətlərə hərislik və başqalarının malına paxıllıq etmək meylləri daxildir.[130] İlkin günah doktrinasına görə, bu nöqsan hər bir insanda olur, belə ki, təlimdə deyilir ki, insan təbiəti anadangəlmə günahla çirklənib, Adəm və Həvvanın Tanrının hakimiyyətinə qarşı üsyanından miras qalıb.[129][131] Jan Kalvinin Ümumi əxlaqsızlıq teologiyası bəzi ilahiyyatçılar tərəfindən mizantropik kimi təsvir edilmişdir.[132][133][134]

Mizantropik perspektivləri müxtəlif Buddist təlimlərində də görmək olar. Məsələn, Budda şəhvət, nifrət, aldanma, kədər və ümidsizlik də daxil olmaqla, insanların geniş yayılmış qüsurları barədə mənfi görüşə sahib idi.[135] Bu qüsurlar hansısa istək və ya bağlılıq (tanhā) ilə xarakterizə olunur və əzablara səbəb olur (dukkha).[136][137] Buddistlər inanırlar ki, Buddhalıq və ya maariflənmə prosesində bu uğursuzluqların öhdəsindən gəlmək mümkündür. Ancaq bu, bir ömür boyunca əldə oluna bilinəcək nadir nailiyyət hesab olunur. Bu baxımdan insanların çoxu bu dərin qüsurları həyatları boyu özləri ilə daşıyır.[138]

Bununla belə, xeyirxahlığı vurğulamaq və başqalarına kömək etmək kimi miza

antropiyaya qarşı çıxan bir çox dini təlimlər də var. Xristianlıqda bu, şəfqət və başqalarına kömək etmək istəyi şəklində fədakar və qeyd-şərtsiz sevgini ehtiva edən "agape" anlayışında təzahür edir.[139] Buddistlər xeyirxahlığı (metta) sevmək təcrübəsini mərhəmətin müsbət niyyətini və bütün canlılara qarşı xeyirxahlığın ifadəsini özündə cəmləşdirən mərkəzi aspekt kimi görürlər.[140][141]

Ədəbiyyat və populyar mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mizantropiyanın bir çox nümunəsinə ədəbiyyatda və populyar mədəniyyətdə də rast gəlinir. Vilyam Şekspirin "Afinalı Timon" əsəri son dərəcə mizantropik münasibətilə tanınan Qədim Yunan Timonunun həyatının məşhur təsviridir. Şekspir onu zəngin və səxavətli bir centlmen kimi təsvir edir. Lakin o, nankor dostlarından və ümumiyyətlə, insanlıq barədə məyusluğa düçar olur. Beləliklə, onun ilkin xeyriyyəçiliyi insanlığa qarşı hədsiz nifrətə çevrilir və bu onu cəmiyyəti tərk edərək meşədə yaşamağa sövq edir.[142][143] Molyerin "Mizantrop" pyesi başqa məşhur bir nümunədir. Baş qəhrəman "Alceste" ətrafındakı insanlar haqqında çox da müsbət düşüncəyə sahib deyil. Onların qüsurlarına diqqət yetirməyə meyillidir və onları səthi, qeyri-səmimilik və ikiüzlülüklərinə görə açıq şəkildə tənqid edir. O, əksər sosial konvensiyaları rədd edir və beləliklə, nəzakətli kiçik söhbətlər kimi sosial incəliklərdə iştirak etməkdən imtina edərək başqalarını narahat edir.[144][145][146]

Portrait of Jonathan Swift by Francis Bindon
Conatan Svift mizantropiya ilə bağlı açıq ifadələri ilə məşhurdur.

Müəllif Conatan Svift mizantropluğu ilə məşhur idi. Bəzi sitatlarında "insan adlı o heyvana" nifrət və ikrah hissini açıq şəkildə ifadə edirdi.[147] Mizantropiya onun bir çox əsərlərində rast gəlinir. Baş qəhrəman Qulliverin müxtəlif yerlərə, məsələn, kiçik insanların yaşadığı ada və ağıllı atların idarə etdiyi ölkəyə səyahəti zamanı baş verən macəralardan bəhs edən "Qulliverin səyahətləri" buna misaldır. İnsanlar və digər növlər arasındakı təzadın bu təcrübələri vasitəsilə o, getdikcə daha çox bəşəriyyətin dərin qüsurlarını görməyə başlayır və bu onda digər insanlara qarşı ikrah hissi yaratmağa səbəb olur.[148][149] Çarlz Dikkensin Milad nəğməsi əsərindəki Ebenecer Skruc mizantropiyanın tez-tez istinad edilən nümunəsidir. O, Milad bayramına nifrət edən soyuqqanlı, tənha xəsis kimi təsvir edilir. Tamahkar, eqoistdir və başqalarının rifahını düşünmür.[150][151][152] Mizantropiya ilə əlaqəli digər yazıçılar arasında Qüstav Flober və Filip Larkin var.[153][154]

DC Aləmindəki Joker populyar mədəniyyətdə mizantropiyanın nümunəsidir. O, Betmenin əsas düşmənlərindən biridir və xaos agenti kimi özünü göstərir. O, insanların eqoist, qəddar, irrasional və ikiüzlü olduğuna inanır. O, adətən mütəşəkkil cəmiyyəti ifşa etmək və alt-üst etmək üçün zorakı üsullardan istifadə edən, əyri yumor hissinə sahib sosiopat olaraq təsvir olunur.[155][156][157]

Əlaqədar anlayışlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mizantropiya fəlsəfi pessimizm ilə yaxından əlaqəlidir, lakin eyni deyil. Fəlsəfi pessimizm həyatın yaşamağa dəymədiyini və ya dünyanın pis bir yer olduğunu, məsələn, mənasız və iztirablarla dolu olduğu fikridir.[158][159] Bu baxışa Artur Şopenhauer və Filip Meinlanderin görüşlərini misal göstərmək olar.[160] Fəlsəfi pessimizm çox vaxt mizantropiya ilə müşayiət olunur, o halda ki, bu cərəyanın tərəfdarı insanlığın da pis olduğunu və dünyanın mənfi dəyərinə görə qismən məsuliyyət daşıdığını düşünürsə.[7][161] Bununla belə, bu iki baxışın bir-birinə tələbi şəklində bir asılılığı yoxdur və ayrı-ayrılıqda nəzərə alına bilər. Qeyri-mizantropik pessimist düşünə bilər ki, misal üçün, insanlar sadəcə dəhşətli dünyanın qurbanlarıdır, lakin bunun üçün günahkar deyillər. Eko-mizantropistlər, əksinə, dünyanın və onun təbiətinin dəyərli olduğunu, lakin bəşəriyyətin mənfi və dağıdıcı təsir göstərdiyini iddia edə bilərlər.[7][162]

Antinatalizm və insan nəslinin kəsilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İnsanlıq mənəvi fəlakətdir. Əgər təkamül keçirmiş olmasaydıq, daha az destruksiya olmuş olardı.Gələcəkdə nə qədər az insan olsa, bir o qədər az destruksiya olacaq.

—Devid Benatar, "The Misanthropic Argument for Anti-natalism"[79]

Antinatalizm varlığın pis olduğunu və insanların nəsil verməkdən çəkinməyə borclu olduğunu müdafiə edən görüşdür.[163][164] Antinatalizmin əsas arqumentlərindən biri mizantropik arqument adlanır. Bu görüş insanın dərin qüsurlarını və zərər verməyə meylini daha çox insanın dünyaya gəlməsindən yayınılması üçün əsas görür.[165][166] Bu zərərlərə müharibələr, soyqırımlar, fabrik təsərrüfatı və ətraf mühitə ziyan daxildir.[167][168] Bu arqument gələcək insan əzablarına diqqət yetirən filantropik arqumentləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Filantropik arqumentin müdafiəçiləri iddia edirlər ki, gələcək əzablardan qaçmağın yeganə yolu insanların dünyaya gəlməsinin qarşısını almaqdır.[165][166][42] Bəşəriyyətin Könüllü Yox Olması üçün Hərəkat və Evtanaziya Kilsəsi antinatalizm və insan nəslinin kəsilməsi lehinə olan ictimai hərəkatların məşhur nümunələridir.[169][2]

Antinatalizm adətən mizantropik mütəfəkkirlər tərəfindən təbliğ edilir,[42] bununla belə, insan növünün yox olmasına səbəb ola biləcək bir çox başqa yollar var. Bu sahə hələ də nisbətən spekulyativ olsa da, nüvə müharibələri, özünü kopyalayan nanorobotlar və ya superpatogenlər kimi insan növünün uzunmüddətli sağ qalmasına təhlükələr yaradan müxtəlif təkliflər irəli sürülüb.[170][171][172] Belə hallar adətən dəhşətli ssenarilər və təhlükəli təhdidlər kimi qəbul edilir, lakin mizantroplar onları ümid doğuran səbəb kimi şərh edə bilər, çünki bəşəriyyətin tarixdəki iyrənc dövrü tezliklə sona çatacağı ehtimalı mövcuddur.[173] Bənzər bir fikri Bertran Rassel də ifadə edirdi. O, yer üzündə insan həyatının mövcudluğu və onun yaramaz əməlləri ilə bağlı bildirir ki, bunlar "keçib gedən bir kabusdur; zamanla yer kürəsi yenidən həyatı dəstəkləməkdən aciz olacaq və sülh öz yerinə qayıdacaq".[174]

İnsan müstəsnalığı və dərin ekologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnsan müstəsnalığı insanların unikal əhəmiyyətə malik olması və bütün digər növlərlə müqayisədə müstəsna olması iddiasıdır. Bu onların zəka, rasionallıq və avtonomiya kimi xüsusi qabiliyyətlərinə görə fərqləndikləri iddiasına əsaslanır.[175] Dini kontekstlərdə bu, adətən onları Tanrının onlar üçün nəzərdə tutduğu unikal rolla və ya Tanrının surətində yaradılması ilə əlaqələndirməklə izah olunur.[176] İnsan müstəsnalığı adətən insanın rifahının digər növlərin rifahından daha vacib olduğu iddiası ilə birləşdirilir. Bu düşüncə xətti müxtəlif etik nəticələrə gəlmək üçün istifadə edilə bilər. Bunlardan biri insanların planeti idarə etmək və digər növlərə öz iradələrini tətbiq etmək hüququna malik olması iddiasıdır. Başqa bir fikir də budur ki, başqa növlərə zərər vermək, insanın rifahını və kamilliyini təşviq etmək üçün edilirsə, əxlaqi cəhətdən məqbul sayıla bilər.[175][177]

Ümumiyyətlə, insan müstəsnalığının mövqeyi bəşəriyyətin dəyəri ilə bağlı mizantropiya ilə ziddiyyət təşkil edir.[177] Lakin bu, mütləq belə deyil və eyni anda hər iki mövqeni tutmaq mümkün ola bilər. Bunu etmənin bir yolu, bəşəriyyətin bir neçə nadir fərdlərə görə müstəsna olduğunu, lakin ortalama bir insanın pis olduğunu iddia etməkdir.[178] Başqa bir yanaşma, insanların mənfi mənada müstəsna olduğunu iddia etməkdir: dağıdıcı və zərərli tarixlərinə nəzər salsaq, onlar digər növlərdən daha pisdirlər.[177]

Dərin ekologiya sahəsindəki nəzəriyyəçilər də adətən insanın müstəsnalığını tənqid edir və mizantropik perspektivi dəstəkləməyə meyillidirlər.[179][180] Dərin ekologiya təbiətin özünəxas dəyərini vurğulayan və insanın təbiətə qarşı davranışında köklü dəyişikliklərin tərəfdarı olan fəlsəfi və sosial hərəkatdır.[181] Müxtəlif nəzəriyyəçilər dərin ekologiyanı digər növlərə insanlar üzərində üstünlük verərək mizantropik olduğu iddiasına əsaslanaraq tənqid edirlər.[180] Məsələn, dərin ekologiya hərəkatı "Earth First!" bülletenlərində Afrikadakı QİÇS epidemiyasını insanların həddindən artıq çoxalması probleminin həlli kimi tərifləyərkən ciddi tənqidlərlə üzləşmişdilər.[182][183]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sitatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Benatar, 2015. səh. 34–64
  2. ↑ 1 2 MacCormack, 2020. səh. 143
  3. ↑ Merriam-Webster staff, 2023
  4. ↑ AHD staff, 2022a
  5. ↑ OED staff, 2019
  6. ↑ Harper, 2019
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Kidd, 2020b
  8. ↑ 1 2 Cooper, 2018. səh. 7
  9. ↑ 1 2 3 4 Edyvane, 2013. səh. 53–65
  10. ↑ AHD staff, 2022
  11. ↑ Lim, 2006. səh. 167
  12. ↑ Sawaya, 2014. səh. 207
  13. ↑ 1 2 Svoboda, 2022. səh. 6–7
  14. ↑ 1 2 Cooper, 2018. səh. 54–6
  15. ↑ Benatar, 2015. səh. 38, 41
  16. ↑ Gibson, 2017. səh. 190
  17. ↑ Gilmore, 2010. səh. 12
  18. ↑ Gibson, 2017. səh. 145
  19. ↑ Harris, 2022. səh. 118
  20. ↑ Kidd, 2020. səh. 66–72
  21. ↑ Kidd, 2023
  22. ↑ Cooper, 2018. səh. 7, 13, 54–8
  23. ↑ 1 2 3 4 5 Kidd, 2022. səh. 75–99, 4. Misanthropy and the Hatred of Humanity
  24. ↑ 1 2 Tsakalakis, 2020. səh. 144
  25. ↑ 1 2 Harris, 2022. səh. 21
  26. ↑ Svoboda, 2022. səh. 6–9
  27. ↑ Svoboda, 2022. səh. 6, 9, 29
  28. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Querido, 2020. səh. 152–7
  29. ↑ Wilford, Stoner, 2021. səh. 42–3
  30. ↑ 1 2 Svoboda, 2022. səh. 8
  31. ↑ Harris, 2022. səh. 22
  32. ↑ Harris, 2022. səh. 20–22
  33. ↑ King, 1993. səh. 57–8
  34. ↑ Babbitt, 2015, Chapter VII: Romantic Irony
  35. ↑ Svoboda, 2022. səh. 7
  36. ↑ Svoboda, 2022. səh. 7–8
  37. ↑ Svoboda, 2022. səh. 8–9
  38. ↑ Svoboda, 2022. səh. 8–9, 40
  39. ↑ Cooper, 2018. səh. 110–1
  40. ↑ Cooper, 2018. səh. 115–6
  41. ↑ Svoboda, 2022. səh. 14, 115
  42. ↑ 1 2 3 Svoboda, 2022. səh. 14
  43. ↑ Cooper, 2018. səh. 118–9
  44. ↑ Svoboda, 2022. səh. 117–8
  45. ↑ Cooper, 2018. səh. 7, 47–8
  46. ↑ Cooper, 2018. səh. 3, 8, 48
  47. ↑ Benatar, 2015. səh. 39–42
  48. ↑ Benatar, 2015. səh. 34–36, 55
  49. ↑ Cooper, 2018. səh. 7, 13, 48
  50. ↑ 1 2 Hurka, 2020, Virtues and vices
  51. ↑ Hurka, 2001. səh. 195–212
  52. ↑ Benatar, 2015. səh. 39–48
  53. ↑ 1 2 Svoboda, 2022. səh. 4–5
  54. ↑ 1 2 Svoboda, 2022. səh. 3, 5
  55. ↑ Madison, 2017. səh. 1–6
  56. ↑ Litvak, Lerner, 2009. səh. 89–90, cognitive bias
  57. ↑ Cooper, 2018. səh. 50–51
  58. ↑ Svoboda, 2022. səh. 18
  59. ↑ Hackforth, 1946. səh. 118–
  60. ↑ Menon, 2023
  61. ↑ Mahathera, 1964, II. Kamma and Rebirth
  62. ↑ Benatar, 2015. səh. 56–58
  63. ↑ Cooper, 2018. səh. 7, 48
  64. ↑ 1 2 3 Harris, 2022. səh. 195
  65. ↑ Chambers, 1847. səh. 191
  66. ↑ 1 2 Shakespeare, 2001. səh. 208
  67. ↑ 1 2 White, 1989. səh. 134
  68. ↑ Gibson, 2017. səh. 98–9, 107–8
  69. ↑ Gibson, 2017. səh. 13, 119, 207
  70. ↑ Gibson, 2017. səh. 119
  71. ↑ Hooghe, Stolle, 2003. səh. 185
  72. ↑ 1 2 Gibson, 2017. səh. 13, 62, 207
  73. ↑ 1 2 Tsakalakis, 2020. səh. 142
  74. ↑ Gibson, 2017. səh. 61, 207
  75. ↑ 1 2 3 Smith, 1997. səh. 170–196
  76. ↑ 1 2 Rosenberg, 1956. səh. 690–695
  77. ↑ Şablon:Multiref2
  78. ↑ Svoboda, 2022. səh. 3, 13
  79. ↑ 1 2 Benatar, 2015. səh. 55
  80. ↑ Benatar, 2015. səh. 37, 41–42
  81. ↑ Benatar, 2015. səh. 43
  82. ↑ Kidd, 2020a. səh. 505–508
  83. ↑ Cooper, 2018. səh. 80
  84. ↑ Benatar, 2015. səh. 38–9
  85. ↑ Svoboda, 2022. səh. 1, 5
  86. ↑ Benatar, 2015. səh. 39–41
  87. ↑ Benatar, 2015. səh. 51–52
  88. ↑ Gibson, 2017. səh. 64
  89. ↑ Svoboda, 2022. səh. 13, 69
  90. ↑ Svoboda, 2022. səh. 69–70
  91. ↑ McGraw, 2014. səh. 1–2, 1. Introduction
  92. ↑ Shklar, 1984, 5. Misanthropy (p. 192)
  93. ↑ Gibson, 2017. səh. 4–5
  94. ↑ Gibson, 2017. səh. 4, 60
  95. ↑ Harris, 2022. səh. 202–2
  96. ↑ Gibson, 2017. səh. 63
  97. ↑ Gibson, 2017. səh. 65
  98. ↑ Moyal, 1989. səh. 131–148
  99. ↑ Mark, 2010
  100. ↑ Ava, 2004. səh. 80
  101. ↑ Stern, 1993. səh. 95
  102. ↑ Yeroulanos, 2016. səh. 203
  103. ↑ Navia, 1996
  104. ↑ Gibson, 2017. səh. 14–6
  105. ↑ Arruzza, Nikulin, 2016. səh. 119
  106. ↑ Gibson, 2017. səh. 93, 95, 98
  107. ↑ Williams, 2023
  108. ↑ Byrne, 1997. səh. 112
  109. ↑ Gibson, 2017. səh. 110–1
  110. ↑ Cooper, 2018. səh. 19
  111. ↑ King, 1993. səh. 58–9
  112. ↑ Gibson, 2017. səh. 112
  113. ↑ Williams, 2010. səh. 147
  114. ↑ Gibson, 2017. səh. 111
  115. ↑ Svoboda, 2022. səh. 12, 15
  116. ↑ Gibson, 2017. səh. 101
  117. ↑ Gibson, 2017. səh. 101–3
  118. ↑ Svoboda, 2022. səh. 15–6
  119. ↑ Troxell, 2023
  120. ↑ Gibson, 2017. səh. 104–5
  121. ↑ Gibson, 2017. səh. 105–6
  122. ↑ Cooper, 2018. səh. 2
  123. ↑ 1 2 Villa, 2020. səh. 127
  124. ↑ Wilkerson, 2023
  125. ↑ Cooper, 2018. səh. 62
  126. ↑ Solomon, 2004. səh. 67
  127. ↑ Shaw, 2021. səh. xxxii
  128. ↑ Grillaert, 2008. səh. 245
  129. ↑ 1 2 Gibson, 2017. səh. 28–9
  130. ↑ Kastenbaum, 2003, Seven Deadly Sins
  131. ↑ Hale, Thorson, 2007. səh. 46
  132. ↑ Sarvis, 2019. səh. 8
  133. ↑ Alger, 1882. səh. 109
  134. ↑ Goodliff, 2017. səh. 108
  135. ↑ Cooper, 2018. səh. 4
  136. ↑ Cooper, 2018. səh. 6–7
  137. ↑ Morgan, 2010. səh. 91
  138. ↑ Cooper, 2018. səh. 56
  139. ↑ Catholic University of America, 1967, Agape
  140. ↑ Aung, 1996. səh. E12
  141. ↑ Morgan, 2010. səh. 138
  142. ↑ Harris, 2022. səh. 27–30
  143. ↑ Gibson, 2017. səh. 1–2
  144. ↑ Gibson, 2017. səh. 2–4
  145. ↑ Harris, 2022. səh. 58
  146. ↑ Hawcroft, 2007. səh. 132
  147. ↑ Gibson, 2017. səh. 14
  148. ↑ Gibson, 2017. səh. 84–5
  149. ↑ Jan, Firdaus, 2004. səh. 115
  150. ↑ Moore, 2011. səh. 16
  151. ↑ Pirson, 2017. səh. 58
  152. ↑ Cornog, 1998. səh. 357
  153. ↑ Steegmuller, 1982. səh. xiv
  154. ↑ Raban, 1992
  155. ↑ Lee, Bird, 2020. səh. 164
  156. ↑ Donohoo, 2023
  157. ↑ Bolus, 2019. səh. 24
  158. ↑ Smith, 2014. səh. 1–3, Introduction
  159. ↑ Jenkins, 2020. səh. 20–41
  160. ↑ Fernández, 2006. səh. 646–664
  161. ↑ Cooper, 2018. səh. 5–6
  162. ↑ Gerber, 2002. səh. 41–55
  163. ↑ Metz, 2012. səh. 1–9
  164. ↑ Benatar, 2015. səh. 34–35
  165. ↑ 1 2 Benatar, 2015. səh. 55–56
  166. ↑ 1 2 Benatar, 2015a
  167. ↑ May, 2018
  168. ↑ Benatar, 2015. səh. 39, 44, 48
  169. ↑ Stibbe, 2015. səh. 13
  170. ↑ Bostrom, 2003, Extinction, Human
  171. ↑ Leslie, 1998. səh. 25–26
  172. ↑ Gordijn, Cutter, 2013. səh. 123
  173. ↑ Svoboda, 2022. səh. 107
  174. ↑ Svoboda, 2022. səh. 107–108
  175. ↑ 1 2 Srinivasan, Kasturirangan, 2016. səh. 126–227
  176. ↑ Durst, 2022. səh. 1
  177. ↑ 1 2 3 Svoboda, 2022. səh. 9
  178. ↑ Gibson, 2017. səh. 64–65
  179. ↑ Malone, Truong və Gray, 2017
  180. ↑ 1 2 Sale, 1988
  181. ↑ Ball, 2011
  182. ↑ Hay, 2002. səh. 66
  183. ↑ Taylor, 2005

Mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Mizantropiya&oldid=7570275"