Biosfer

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Qlobal biosfer. Şəkildə Yerin bitki və plankton örtüyü təsvir olunmuşdur.

Biosfer (yun. βίος bios "həyat" və σφαῖρα sfaira "sfera") — dünya miqyasındakı bütün ekosistemlərin məcmusu. Onu Yerdəki həyat zonası da adlandırmaq olar. Biosfer maddəyə nəzərən faktiki qapalı sistemdir, giriş və çıxışlar minimaldır. Enerji baxımından isə o açıq sistemdir, fotosintez nəticəsində təxminən ildə 130 Teravatt sürətlə günəş enerjisini qəbul edir.[1] Bununla belə, o, enerji tarazlığına yaxın olan özünü tənzimləyən sistemdir.[2] Yerdəki torpaq karbon süngəri bu sistemin tənzimləyici komponentidir.[3] Ən ümumi biofizioloji təriflə, biosfer bütün canlıları və onların əlaqələrini, o cümlədən litosfer, kriosfer, hidrosfer, rizosfer və atmosfer elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini birləşdirən qlobal ekoloji sistemdir. Biosferin ən azı təxminən 3,5 milyard il əvvəl biopoez (təbii olaraq qeyri-canlı maddələrdən, məsələn, sadə üzvi birləşmələrdən yaranmış həyat) və ya biogenez (canlı maddədən yarannmış həyat) prosesindən başlayaraq təkamülə uğradığı güman edilir.[4][5]

Ümumi mənada biosferlər ekosistemləri ehtiva edən hər hansı qapalı, özünü tənzimləyən sistemlərdir. Buraya Biosphere 2 və BIOS-3 kimi süni biosferlər və potensial olaraq digər planetlər və ya aylardakı biosferlər daxildir.[6]

Terminin mənşəyi və istifadəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Litosfer (torpaq), hidrosfer (okean) və atmosferi (hava) eyni vaxtda göstərən çimərlik mənzərəsi

"Biosfer" termini 1875-ci ildə geoloq Eduard Zyuss tərəfindən Yer səthində canlıların məskunlaşdığı mühit mənasında işlədilmişdir.[7]

Konsepsiya geoloji mənşəli olsa da, həm Çarlz Darvinin, həm də Metyu F. Maurinin Yer elmlərinə təsirinin göstəricisidir. Biosferin ekoloji konteksti 1935-ci ildə Artur Tansley tərəfindən "ekosistem" termininin işlədilməsindən əvvəl 1920-ci illərdən gəlir. Vladimir Vernadski ekologiyanı biosfer haqqında elm kimi müəyyən etmişdir. Bu astronomiya, geofizika, meteorologiya, biocoğrafiya, təkamül, geologiya, geokimya, hidrologiya və ümumiyyətlə, bütün həyat və Yer elmlərini birləşdirən fənlərarası konsepsiyadır.

Dar mənalı tərif

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Geokimyaçılar biosferi canlı orqanizmlərin ümumi məcmusu kimi müəyyən edirlər (bioloq və ekoloqların istinad etdiyi "biokütlə" və ya "biom"). Bu mənada biosfer geokimyəvi modelin dörd ayrı komponentindən biridir, digər üçü isə geosfer, hidrosfer və atmosferdir. Bu dörd komponentli sfera bir sistemdə birləşdirildikdə, o, ekosfer kimi tanınır. Bu termin 1960-cı illərdə istifadə edilmişdir və planetin həm bioloji, həm də fiziki komponentlərini əhatə edir.[8]

Qapalı Həyat Sistemləri üzrə İkinci Beynəlxalq Konfrans biosferi Yer biosferinin analoq və modellərinin elm və texnologiyası kimi müəyyən etdi; yəni Yerə bənzər süni biosferləri.[9]

Yer biosferi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaş

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Stromatolit fosilinin yaşı 3,2-3,6 milyard ildir

Yer kürəsində həyatın ən erkən dəlillərinə Qərbi Qrenlandiyanın 3,7 milyard illik metamorfik çökmə süxurlarda tapılan biogen qrafit[10] və Qərbi Avstraliyadan olan 3,48 milyard illik qum daşında tapılan mikrob mat fosilləri daxildir[11][12]. Bu yaxınlarda, 2015-ci ildə Qərbi Avstraliyada 4,1 milyard illik süxurlarda "biotik həyat qalıqları" tapıldı[13][14]. 2017-ci ildə, Kanadanın Kvebek əyalətinin Nuvvuagittuq qurşağında 4,28 milyard il yaşı olan hidrotermal çöküntülərdə ehtimal edilən fosilləşmiş mikroorqanizmlərin (və ya mikrofosillərin) aşkar edildiyi elan edildi ki, bu da yer üzündəki həyatın ən qədim rekordu idi ki, bu da okeanların əmələ gəlməsindən 4,4 milyarddan sonra "həyatın demək olar ki, ani olaraq ortaya çıxdığını" göstərir.[15][16][17][18] Bioloq Stefen Bleyr Hedcesin fikrincə, "Əgər həyat Yer üzündə nisbətən tez yaransaydı ... o zaman kainatda yayğın ola bilərdi".[13]

Hüdudlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rüppel kərkəsi

Qütb buzlaqlarından tutmuş ekvatora qədər planetin hər bir hissəsində bir növ həyat var. Mikrobiologiyanın son nailiyyətləri mikrobların Yerin yer səthinin dərinliklərində yaşadığını və "yaşamaq üçün əlverişsiz zonalar" adlanan ərazilərdə mikrob həyatının ümumi kütləsinin biokütlədə səthdəki bütün heyvanat və bitkilər aləminindən çox ola biləcəyini nümayiş etdirdi. Yerdəki biosferin faktiki qalınlığını ölçmək çətindir. Quşlar, adətən, 1,800 m (5,900 fut; 1,1 mil) yüksəklikldə uçur və balıqlar Puerto Riko çökəkliyində 8,372 m (27,467 fut; 5,202 mil) suyun altında yaşayırlar.[4]

Planetdə həyat üçün daha ekstremal nümunələr var: Rüppel kərkəsi 11.300 m (37.100 fut; 7.0 mil) yüksəklikdə tapılmışdır; zolaqlıbaş qazlar ən azı 8,300 m (27,200 fut; 5,2 mil) yüksəklikdən miqrasiya edirlər; yaklar dəniz səviyyəsindən 5,400 m (17,700 fut; 3,4 mil) yüksəklikdə yaşayır; dağ keçiləri 3,050 m (10,010 fut; 1,90 mil) hündürlükdə yaşayır. Bu yüksəkliklərdə otyeyən heyvanlar şibyələrdən, otlardan və digər bitkilərdən asılıdır.

Qalapaqos riftindən barofil orqanizm olan ksenofiofor

Həyat formaları torpaq, isti bulaqlar, yerin ən azı 19 km (12 mil) dərinliyində, okeanın ən dərin hissələrində və atmosferdə ən azı 64 km (40 mil) yüksəklikdə olan qayaların içərisində də daxil olmaqla Yer biosferinin hər yerində mövcuddur.[19][20][21] Mikroorqanizmlərin müəyyən sınaq şərtləri altında kosmosun vakuumunda sağ qalması müşahidə edilmişdir.[22][23] Torpaq və yeraltı bakterial karbonun ümumi miqdarı 5 × 1017 q və ya "Birləşmiş Krallığın çəkisi" kimi qiymətləndirilir.[19] Nüvəli eukariot mikroorqanizmləri deyil, bakteriya və arxeyləri əhatə edən prokariot mikroorqanizmlərin kütləsi 0,8 trilyon ton karbon ola bilər (ümumi biosfer kütləsinin 1 ilə 4 trilyon ton arasında olduğu təxmin edilir).[24] Barofil dəniz mikrobları Yer okeanlarının ən dərin nöqtəsi olan Mariana çökəkliyində 10.000 m (33.000 fut; 6.2 mil) dərinlikdə aşkar edilmişdir.[25] Əslində, birhüceyrəli həyat formaları Mariana çökəkliyinin ən dərin hissəsində, Çəllencer Dərinliyi tərəfindən 11,034 m (36,201 fut; 6,856 mil) dərinlikdə aşkar edilmişdir.[26][27][28] Digər tədqiqatçılar, mikroorqanizmlərin ABŞ-nin şimal-qərb sahillərində okeanın 2590 m (8500 fut; 1.61 mil) altında dəniz dibindən 580 m (1,900 fut; 0,36 mil) aşağıya qədər olan qayaların içərisində inkişaf etdiyi ilə bağlı araşdırmalar bildirdilər[27][29], eləcə də 2400 m (7900 fut; 1,5 mil) Yaponiyadan dəniz dibinin altında.[30] İsveçdə Yer qabığına 5000 m (16,000 fut; 3,1 mil)-dən çox qazılmış nüvələrdən,[31] 65–75 °C (149–167 °F) arasında olan süxurlardan kultivasiya edilə bilən termofilik mikroblar çıxarılmışdır. Yer qabığının dərinliyi artdıqca temperatur artır. Temperaturun yüksəlmə sürəti bir çox amillərdən, o cümlədən qabığın növündən (kontinental və okeanik), qayanın növündən, coğrafi yerdən və s. asılıdır. Mikrob üçün həyatını sürdürə biləcəyi ən böyük məlum temperatur 122 °C-dir (252 °F) (Methanopyrus kandleri Strain 116) və çox güman ki, "dərin biosferdə" həyatın həddi mütləq dərinlikdən çox temperaturla müəyyən edilir. 20 avqust 2014-cü ildə elm adamları Antarktida buzunun altında 800 m dərinlikdə yaşayan mikroorqanizmlərin mövcudluğunu təsdiq etdilər ( 2,600 fut; 0,50 mil).[32][33] Bir tədqiqatçıya görə, "Mikrobları hər yerdə tapa bilərsiniz - onlar şəraitə çox uyğunlaşa bilirlər və harada olurlarsa olsunlar, sağ qalırlar".[27]

Bizim biosferimiz kifayət qədər oxşar flora və faunanın yaşadığı bir sıra biomlara bölünür. Quruda biomlar ilk növbədə enliyə görə ayrılır. Arktika və Antarktika Çevrələri daxilində yerləşən yer biomları nisbətən bitki və heyvanat aləmindən kasaddır, biomların əksəriyyəti isə daha çox ekvatorun yaxınlığında yerləşir.

İllik dəyişmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Süni biosferlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Biosphere 2, Arizona

Eksperimental biosferlər, həmçinin qapalı ekoloji sistemlər adlanır, ekosistemləri və Yerdən kənarda həyatı dəstəkləmək potensialını öyrənmək üçün yaradılmışdır. Bunlara kosmik gəmilər və aşağıdakı yerüstü laboratoriyalar daxildir:

  • Biosphere 2, Arizona, ABŞ, 3,15 akr (13,000 m2 ).
  • BIOS-1, BIOS-2 və BIOS-3, o zaman Sovetlər İttifaqının ərazisində olan Sibirin Krasnoyarsk şəhərindəki Biofizika İnstitutunda.[34]
  • Biosphere J (CEEF, Qapalı Ekologiya Təcrübə Obyektləri), Yaponiyada bir təcrübə.[35][36]
  • Universitat Autònoma de Barcelona-da Mikro-Ekoloji Həyat Dəstəyi Sistemi Alternativi (MELiSSA )

Yerdənkənar biosferlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yerdən kənarda heç bir biosfer aşkar edilməmişdir; buna görə də yerdənkənar biosferlərin mövcudluğu hipotetik olaraq qalır. Nadir Yer fərziyyəsi onların yalnız mikrob həyatından ibarət olanlar istisna olmaqla, çox nadir olmalarını təklif edir.[37] Digər tərəfdən, planetlərin çoxluğunu nəzərə alsaq, Yerin analoqları ən azı Süd Yolu qalaktikasında kifayət qədər çox ola bilər.[38] TRAPPIST-1 orbitində fırlanan kəşf edilmiş planetlərdən üçü, ehtimal ki, biosferləri ehtiva edə bilər.[39] Abiogenez haqqında məhdud anlayışı nəzərə alaraq, bu planetlərin neçə faizinin əslində biosferləri inkişaf etdirdiyi hələlik məlum deyil.

Kepler Kosmik Teleskopu komandasının müşahidələri əsasında hesablanıb ki, abiogenez ehtimalı 1-dən 1000-ə qədər olarsa, ən yaxın yadplanetli biosferi Yerdən 100 işıq ili məsafədə olmalıdır.[40]

Gələcəkdə, məsələn, Marsın terraformasiyasıyla süni biosferlərin yaradılması da mümkündür.[41]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Nealson, Kenneth H.; Zeki, S.; Conrad, Pamela G. (1999). "Life: past, present and future" Arxivləşdirilib 2022-08-16 at the Wayback Machine. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences. 354 (1392): 1923–1939. doi:10.1098/rstb.1999.0532 Arxivləşdirilib 2022-07-18 at the Wayback Machine. PMC 1692713. PMID 10670014 Arxivləşdirilib 2022-01-27 at the Wayback Machine.
  2. ↑ "Biosphere" in The Columbia Encyclopedia, 6th ed. (2004) Columbia University Press.
  3. ↑ Jehne, Walter, Regenerate Earth Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine
  4. ↑ 1 2 Campbell, Neil A.; Brad Williamson; Robin J. Heyden (2006). Biology: Exploring Life Arxivləşdirilib 2014-11-02 at the Wayback Machine . Boston, Massachusetts: Pearson Prentice Hall. ISBN 978-0-13-250882-7.
  5. ↑ Zimmer, Carl (3 October 2013). "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted" Arxivləşdirilib 2020-05-16 at the Wayback Machine. The New York Times.
  6. ↑ "Meaning of biosphere". WebDictionary.co.uk. WebDictionary.co.uk.
  7. ↑ Suess, E. (1875) Die Entstehung Der Alpen [The Origin of the Alps]. Vienna: W. Braunmuller.
  8. ↑ Möller, Detlev (December 2010). Chemistry of the Climate System . De Gruyter. pp. 118 –119. ISBN 978-3-11-022835-9.
  9. ↑ Bebarta, Kailash Chandra (2011). Dictionary of Forestry and Wildlife Science. New Delhi: Concept Publishing Company. p. 45. ISBN 978-81-8069-719-7.
  10. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T. (8 December 2013). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. doi:10.1038/ngeo2025.
  11. ↑ Borenstein, Seth (13 November 2013). "Oldest fossil found: Meet your microbial mom" Arxivləşdirilib 2015-06-29 at the Wayback Machine. AP News.
  12. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia" Arxivləşdirilib 2022-06-28 at the Wayback Machine. Astrobiology. 13 (12): 1103–24. Bibcode:2013AsBio..13.1103N Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916 Arxivləşdirilib 2022-06-28 at the Wayback Machine. PMID 24205812 Arxivləşdirilib 2022-07-22 at the Wayback Machine.
  13. ↑ 1 2 Borenstein, Seth (19 October 2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press.
  14. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; et al. (19 October 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" Arxivləşdirilib 2022-06-09 at the Wayback Machine. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–21. Bibcode:2015PNAS..11214518B Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. doi:10.1073/pnas.1517557112. PMC 4664351 Arxivləşdirilib 2022-06-09 at the Wayback Machine. PMID 26483481 Arxivləşdirilib 2022-07-03 at the Wayback Machine.
  15. ↑ Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O'Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S. (2 March 2017). "Evidence for early life in Earth's oldest hydrothermal vent precipitates" Arxivləşdirilib 2018-07-23 at the Wayback Machine (PDF). Nature. 343 (7643): 60–64. Bibcode:2017Natur.543...60D Arxivləşdirilib 2022-06-01 at the Wayback Machine. doi:10.1038/nature21377. PMID 28252057 Arxivləşdirilib 2022-06-15 at the Wayback Machine. S2CID 2420384 Arxivləşdirilib 2023-07-03 at the Wayback Machine.
  16. ↑ Zimmer, Carl (1 March 2017). "Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth's Oldest" Arxivləşdirilib 2017-03-02 at the Wayback Machine. The New York Times.
  17. ↑ Ghosh, Pallab (1 March 2017). "Earliest evidence of life on Earth 'found" Arxivləşdirilib 2017-03-02 at the Wayback Machine. BBC News.
  18. ↑ Dunham, Will (1 March 2017). "Canadian bacteria-like fossils called oldest evidence of life" Arxivləşdirilib 2017-03-02 at the Wayback Machine. Reuters.
  19. ↑ 1 2 University of Georgia (25 August 1998). "First-Ever Scientific Estimate Of Total Bacteria On Earth Shows Far Greater Numbers Than Ever Known Before" Arxivləşdirilib 2021-01-28 at the Wayback Machine. Science Daily.
  20. ↑ Hadhazy, Adam (12 January 2015). "Life Might Thrive a Dozen Miles Beneath Earth's Surface" Arxivləşdirilib 2021-02-01 at the Wayback Machine. Astrobiology Magazine.
  21. ↑ Fox-Skelly, Jasmin (24 November 2015). "The Strange Beasts That Live In Solid Rock Deep Underground" Arxivləşdirilib 2021-02-19 at the Wayback Machine. BBC Online.
  22. ↑ Zhang, K. Dose; A. Bieger-Dose; R. Dillmann; M. Gill; O. Kerz (1995). A. Klein, H. Meinert, T. Nawroth, S. Risi, C. Stride. "ERA-experiment "space biochemistry"". Advances in Space Research. 16 (8): 119–129. Bibcode:1995AdSpR..16..119D Arxivləşdirilib 2019-12-22 at the Wayback Machine. doi:10.1016/0273-1177(95)00280-R. PMID 11542696 Arxivləşdirilib 2022-04-22 at the Wayback Machine.
  23. ↑ Horneck G; Eschweiler U; Reitz G; Wehner J; Willimek R; Strauch K. (1995). "Biological responses to space: results of the experiment "Exobiological Unit" of ERA on EURECA I". Adv. Space Res. 16 (8): 105–18. Bibcode:1995AdSpR..16..105H Arxivləşdirilib 2023-07-03 at the Wayback Machine. doi:10.1016/0273-1177(95)00279-N. PMID 11542695 Arxivləşdirilib 2021-12-26 at the Wayback Machine.
  24. ↑ Staff (2014). "The Biosphere" Arxivləşdirilib 2010-09-02 at the Wayback Machine. Aspen Global Change Institute.
  25. ↑ Takamia; et al. (1997). "Microbial flora in the deepest sea mud of the Mariana Trench". FEMS Microbiology Letters. 152 (2): 279–285. doi:10.1111/j.1574-6968.1997.tb10440.x. PMID 9231422 Arxivləşdirilib 2022-08-06 at the Wayback Machine.
  26. ↑ "National Geographic, 2005" Arxivləşdirilib 2012-08-22 at the Wayback Machine.
  27. ↑ 1 2 3 Choi, Charles Q. (17 March 2013). "Microbes Thrive in Deepest Spot on Earth" Arxivləşdirilib 2020-04-16 at the Wayback Machine. LiveScience.
  28. ↑ Glud, Ronnie; Wenzhöfer, Frank; Middelboe, Mathias; Oguri, Kazumasa; Turnewitsch, Robert; Canfield, Donald E.; Kitazato, Hiroshi (17 March 2013). "High rates of microbial carbon turnover in sediments in the deepest oceanic trench on Earth". Nature Geoscience. 6 (4): 284–288. Bibcode:2013NatGe...6..284G Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine. doi:10.1038/ngeo1773.
  29. ↑ Oskin, Becky (14 March 2013). "Intraterrestrials: Life Thrives in Ocean Floor" Arxivləşdirilib 2020-04-16 at the Wayback Machine. LiveScience
  30. ↑ Morelle, Rebecca (15 December 2014). "Microbes discovered by deepest marine drill analysed" Arxivləşdirilib 2014-12-16 at the Wayback Machine. BBC News.
  31. ↑ Szewzyk, U; Szewzyk, R; Stenstrom, TR. (1994). "Thermophilic, anaerobic bacteria isolated from a deep borehole in granite in Sweden" Arxivləşdirilib 2022-07-24 at the Wayback Machine. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA. 91 (5): 1810–1813. Bibcode:1994PNAS...91.1810S Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine. doi:10.1073/pnas.91.5.1810. PMC 43253 Arxivləşdirilib 2022-07-24 at the Wayback Machine. PMID 11607462 Arxivləşdirilib 2022-06-26 at the Wayback Machine.
  32. ↑ Fox, Douglas (20 August 2014). "Lakes under the ice: Antarctica's secret garden". Nature. 512 (7514): 244–246. Bibcode:2014Natur.512..244F Arxivləşdirilib 2022-03-30 at the Wayback Machine. doi:10.1038/512244a. PMID 25143097 Arxivləşdirilib 2022-03-16 at the Wayback Machine.
  33. ↑ Mack, Eric (20 August 2014). "Life Confirmed Under Antarctic Ice; Is Space Next?" Arxivləşdirilib 2019-12-22 at the Wayback Machine. Forbes.
  34. ↑ Salisbury FB; Gitelson JI; Lisovsky GM (Oct 1997). "Bios-3: Siberian experiments in bioregenerative life support". BioScience. 47 (9): 575–85. doi:10.2307/1313164. JSTOR 1313164 Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine. PMID 11540303 Arxivləşdirilib 2021-12-26 at the Wayback Machine.
  35. ↑ Nakano; et al. (1998). "Dynamic Simulation of Pressure Control System for the Closed Ecology Experiment Facility" Arxivləşdirilib 2012-03-18 at the Wayback Machine. Transactions of the Japan Society of Mechanical Engineers Series B. 64 (617): 107–114. doi:10.1299/kikaib.64.107.
  36. ↑ ""Institute for Environmental Sciences"". 2011-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-19.
  37. ↑ Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2004). Rare earth: why complex life is uncommon in the universe (2nd rev. ed.). New York: Copernicus. ISBN 978-0-387-95289-5.
  38. ↑ Choi, Charles Q. (21 March 2011). "New Estimate for Alien Earths: 2 Billion in Our Galaxy Alone" Arxivləşdirilib 2017-08-24 at the Wayback Machine. Space.com.
  39. ↑ Rees, Sir Martin (22 February 2017). "These new worlds are just the start. There are many more life-supporting planets out there waiting to be discovered" Arxivləşdirilib 2017-09-25 at the Wayback Machine. The Telegraph.
  40. ↑ Amri Wandel, On the abundance of extraterrestrial life after the Kepler mission.
  41. ↑ Zubrin, Robert; Wagner, Richard (2011). The Case for Mars: The Plan to Settle the Red Planet and Why We Must. Simon & Schuster. ISBN 978-1451608113.

Əlavə oxu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Akif Əliyev "Kimya-ekologiya", Bakı-1996.
  • Вернадский В. И. Несколько слов о ноосфере // Успехи современной биологии. — 1944 г., № 18, стр. 113—120.
  • Вернадский В. И. Химическое строение биосферы Земли и её окружения — М.: Наука, 2001 г.
  • Структура биосферы // Наука и жизнь. — 1987. — № 10. — С. 32. — ISSN 0028-1263.
  • Моисеев, 1988, с. 48-111.
  • К. Э. Циолковский. Космическая философия. Сборник. — М.: ИДЛи, 2004.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Biosfer&oldid=7103208"