Artenara

Artenara
Alministración
País	España
Autonomía	Canaries
Provincia	Las Palmas
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Nome oficial	Artenara (es)
Códigu postal	35...
Xeografía
Coordenaes	28°01′13″N 15°38′45″W
Artenara Artenara (España)
Superficie	66.7 km²
Altitú	1270 m
Llenda con	Tejeda, Agaete, Gáldar, Moya, La Aldea de San Nicolás y Valleseco
Demografía
Población	1032 hab. (2023) - 589 homes (2019) - 480 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.09% de Las Palmas
Densidá	15,47 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC 01:00
artenara.es

Artenara ye un conceyu y una llocalidá, capital de dichu conceyu de la islla de Gran Canaria, España. Destacar por ser el conceyu más altu, con menos población y con más cueves de Gran Canaria.

Etimoloxía

El so topónimu ye una voz d'orixe amazigh (bereber) que la so traducción más aceptada ye "llugar escondíu ente roques".

Situación

Asitiáu nos cumes occidentales de Gran Canaria, a 1.270 metros d'altitú, Artenara ye'l pueblu más altu de la isla, constituyendo una escelente plataforma dende onde contemplar formoses panorámiques del Roque Ñublu, el Bentayga y, a última hora, de tola cuenca de Tejeda.

Magar la posición de la so capitalidad municipal y al so territoriu eminentemente interior y montascosu, Artenara tien una pequeña salida al mar nel este de la isla. Ye un sector de mariña cantil entendíu ente la desaguada del pequeñu ribayu de los Betres y el Cantil del Andén Verde. La parte alta d'esti escarpe cantil ta ocupada pol Morru de la Campana y el Monte de Tirma, ente que la parte baxa, a la vera la mar, asítiense los conocíos Llanos Blancos y la punta Góngora.

D'esta miente, Artenara ye unu de los conceyos de la islla con mayor desnivel territorial, una y bones el territoriu municipal baxa dende los 1773 metros d'altitú nel picu de los Moriscos hasta'l nivel del mar na costa oeste de la isla.

Miguel de Unamuno inmortalizó la espresión de “Torbonada petrificada” pa describir el macizu central del cume Gran Canaria, una formación xeolóxica de roques volcániques de proporciones xigantesques.

Historia

Ye de señalar qu'hasta la década de los años 30 del sieglu XX malapenes unes poques cases asitiar xunto a l'actual ilesia, ente que la mayoría de la población vivía en cases-cueva asitiaes en cantu de les abruptas fasteres que formen parte de la caldera de Tejeda. Anguaño, l'usu de les cueves ye daqué habitual en tol conceyu d'Artenara, tantu pal usu residencial, como agropecuariu ya inclusive turísticu, con empreses dedicaes al arriendu d'esti tipu de habitáculo como Cases-Cueva de Turismu Rural. La particularidá d'estes viviendes ye que caltienen la temperatura constante de 18 °C tol añu, polo qu'abriguen al habitante de los fríos del iviernu y enfrescar nos rigorosos calores del branu.

== Comunicaciones Tola zona mariniega d'Artenara ta travesada pela carretera GC-500, que xune los conceyos d'Agaete cola La Aldea de San Nicolás. Esta zona mariniega funciona como un exclave, pos esta parte del territoriu d'Artenara, a pesar de nun suponer una discontinuidá xeográfica respectu al restu del conceyu, resulta inaccesible per tierra si nun ye travesando territoriu ayenu; trátase, pos, d'un prototípicu exemplu de periclave.

El nucleu d'Artenara falta de la capital insular, Les Palmes de Gran Canaria, 50 quilómetros.

Na actividá agrícola mora la base de la so economía. La papa, el millo (maíz) y los frutales son los cultivos principales. El llendo pervive inda como un complementu importante pa la so economía.

Na actividá artesanal destaquen la ellaboración d'escobes, los trabayos en llana, l'alfarería y el llogru d'aceite d'almendra.

Demografía

A 1 de xineru de 2015 Artenara tenía una población de 1192 habitantes, siendo'l segundu conceyu menos pobláu de la provincia de Les Palmes y el terceru menos pobláu de Canaries. Cerca de la metá de los habitantes habiten nel cascu.

Añu	Población	Densidá
1991	1.105	16,57 hab./km²
1996	1.250	18,74 hab./km²
2001	1.319	19,68 hab./km²
2002	1.394	20,90 hab./km²
2003	1.357	20,34 hab./km²
2004	1.469	21,99 hab./km²
2007	1.300	19,49 hab./km²
2012	1.242	18,62 hab./km²
2015	1.192	18,87 hab./km²
2017	1.096	18,87 hab./km²

Llocalidaes d'Artenara

Las Peñas, Las Arbejas, Cueva Nueva, La Umbría, Cueva de los Gatos, Lomo Cuchara, La Cuevita, Bajo el Risco, La Degollada, Guardaya, Las Moradas, Los Cofrites, Chajunco, Caideros, Las Cuevas, Bajalobos, Risco Caído, Roque del Pino, Coruña, Las Hoyas, Lugarejos, Tirma, El Vaquero, Tifaracás, Mojones, Venta Nieves, Candelaria, Acusa Seca, Acusa Verde.

Turismu

Artenara destaca pola so rede de miradores y cueves habitaes.

Escultures

Nun son munches les escultures y monumentos qu'hai nel pueblu d'Artenara, Manolo González, un nuevu escultor del conceyu, ellaboró delles de les que tán nel pueblu.

Monumentu a los Piqueros de Manolo González.

El Monumentu a los piqueros, del añu 2004, que rinde homenaxe a los homes piqueros del pueblu, aquellos que colos sos picos y palas furaben la piedra pa faer casar cueves, que güei llucen por tol conceyu.

Escultura dedicada al Corazón de Jesús, puesta en 1996, obra del escultor José Luis Marrero. abre los sos brazos y abraza al pueblu d'Artenara dende un llugar privilexáu.

Monumentu a los Pinares, de Máximu Riol.

El Balcón de Unamuno, realizada nel añu 1999, por Manolo González, homenaxe al pasu d'Unamuno peles tierres d'Artenara.

Parque Nuevu, con un timple realizáu en piedra pol escultor Manolo González, homenaxe al folclor de les Islles Canaries.

Nel 2007, pol escultor, Máximu Riol, Forestas y Prótego n'homenaxe a los trabayadores de mediu ambiente y al caltenimientu de la naturaleza de Gran Canaria, asitiaes na Talaya d'Artenara.

El 20 de setiembre de 2008 inaugúrase una nueva obra del escultor Manolo González, un bustu d'unos 70 centímetros d'altu Homenaxe a Antonio Guillén (antiguu conceyal, taxista, camioneru, chofer del serviciu de tresportes etc.) queda instalada na parada d'autobús.

Conxuntu arqueolóxicu d'Acusa

La fortaleza natural d'Acusa ye un pandu de parés verticales asitiada nel términu municipal d'Artenara. Atópase delimitada polos ribayos de Tejeda y El Merín. Dambos xúnense pa confluyir nel Ribayu Grande. Esti fechu confier-y una posición estratéxica pol gran dominiu visual de cuasi tola cuenca de Tejeda y por ser pasu natural escontra la mariña al traviés del citáu ribayu.

La Vega, magar constituyó parte importante y vital pa los antiguos pobladores, anguaño nun caltién xacimientos arqueolóxicos destacables.

Pa una meyor comprensión vamos estremar el gran pobláu aborixe d'Acusa en distintes zones, de norte a sur y d'este a oeste:

Les Corrolades d'Acusa

Ta formáu por 9 cueves distribuyíes en dos niveles, alcontraes so un gran solapón natural al este del pandu. La mayor parte d'elles son artificiales. Nel primer nivel pueden apreciase restos de murios más recién, pa guardar el ganáu, no que probablemente fueron cueves-vivienda. De tol conxuntu vamos destacar 2 cueves por contener manifestaciones rupestres consistentes en pintures. Los colores blancu y colloráu conformen la decoración de les citaes estancies.

Acusa Seca

Dexando tres Les Corrolades, y siguiendo en direición sur, atopamos col asentamientu troglodita d'Acusa Seca, escaváu na base d'un saliente natural. Ta conformáu por unes 40 cueves, la mayoría d'habitación, mui cerca d'una tenada fortificada. Amás de les razones xeolóxiques aparentes pa la eleición d'esti llugar como gran asentamientu, yera l'únicu llugar que tenía nacientes d'agua permanente. D'ente toles construcciones d'Acusa Seca cabo destacar la Cueva-Ermita, bono d'estremar del restu por presentar un buecu sobre la puerta a manera de claraboya, onde, según cuenta la tradición, había instalada una campana. Ye probable qu'esta cueva-ermita tenga'l so orixe na entrada de los franciscanos que, a mediaos del sieglu XIV, establecer en La Aldea. Al paecer, primero foi advocación de San Juan y depués de la Virxe de La Candelaria hasta 1675, añu nel que decide construyise una nueva ermita.

L'Álamu

A partir d'Acusa Seca, y dirixiéndonos escontra l'oeste, atopamos col pobláu d'El Álamu, entendíu ente la Cruz del Álamu y La Candelaria. Ta conformáu pol pimpanu tenada d'El Álamu en que la so base hai 3 cueves naturales (una d'elles con zócalo pintáu de colloráu almagre sobre blanca argamasa) y, más escontra'l suroeste, un pobláu formáu por 14 cueves naturales (una d'elles ye una cueva-habitación con restos de almagre).

Ta formáu por 2 niveles. Al primeru d'ellos apuértase por un buecu escaváu'l cual podía cerrase dende dientro. Nel suelu hai 4 grandes silos circulares escavaos na toba. Al fondu del solapón hai un estrechu buecu abiertu al vaciu pol que, paez ser, aportar al segundu nivel. Pa poder xubir a la parte cimera precísase material d'esguilada. Enriba atopamos con unos 17 silos rectangulares.

Cueves d'Acusa, Artenara.

La Candelaria

Ta formáu por unes 22 cueves artificiales distribuyíes en 4 niveles, ente les qu'hai que destacar 2 cueves por contener manifestaciones rupestres relevantes.

La Cueva pintada nº7 ta alcontrada na base de la parte central del pobláu, tien planta cruciforme, na que s'aprecien los dos estancies artificiales pintaes de almagre. Al fondu de la cueva esiste un altillo.

La denominada Cueva de Las Estrellas pol Grupu Universitariu de Monte, ta asitiada en mediu de la tenada de La Candelaria. Ye una cueva artificial con un aposentu escaváu no fondero de la paré izquierda. Les parés presenten un puntiáu blancu sobre un fondu anegrazáu intencionadamente. Ye la única cueva pintada de la tenada. Nel suelu apaecen delles cazoletas escavaes na roca. Paez ser que tamos ante una tenada que, al empar, tuviera que ver con rituales rellacionaos cola agricultura, habida cuenta de que se topó un buecu taponado con una piedra porosa en que'l so interior atopáronse delles espigues y granes de cebada. Ante esta hipótesis, l'arqueólogu Julio Cuenca plantega que les marques blanques que decoren el so interior tendríen que ver más con granes que con estrelles.

La tenada de La Candelaria, güei inaccesible , ta formáu por 7 cueves en que'l so interior escaváronse unu o dellos silos. Hai que destacar que nuna d'estes cueves atopó un sellu pintadera triangular que s'atopa nel Muséu Canariu. Como yá comentamos, la cueva más importante d'esta tenada ye la Cueva de Las Estrellas.

El Hornillo

Ta asitiáu ente La Cruz de La Esquina y Fortamaga. Atópase distribuyíu en 4 niveles, los trés cimeros ensin accesu anguaño. La mayoría de les cueves concentrar nel primer nivel: 29 cueves, de les cualos 18 yeren viviendes. Tuvieron reutilizaes hasta nun hai muncho y, xunto con Acusa Seca, yeren los poblaos más habitaos. Francisco Suárez, vecín d'Acusa Verde, volvió de Cuba a finales del sieglu XIX ya invirtió los sos aforros na finca de La Vica, onde llantó caña d'azucre. Instaló un alambique pa ellaborar ron y azucre que darréu se vendía en Agaete. Anguaño caltiénense les poces onde se faíen l'azucre y el ron.

Nel nivel II atópase unu de los conxuntos más destacaos, formáu por dos cámares principales comunicaes ente sigo. Una d'elles presenta una complexa planta formada per un espaciu central del que s'abrir 4 aposentos con enclín cuadrangular, con sistemes de zarru nes entraes. Trés d'estos aposentos presenten, na entrada, una banda de coloráu almagre a manera de marcu, amás d'un zócalo del mesmu color que percuerre les citaes estancies. Pudiera tratase d'una tenada.

Nel mesmu nivel atópase otra importante cueva que forma parte d'una tenada que ta afeutáu por un fuerte desprendimientu. Nel techu caltién una composición pictórica complexa realizada con pigmentu blancu sobre'l fondu negru afumáu del techu. Ta compuesta por una serie de dibuxos xeométricos: triángulos, rectángulos y círculos con puntos nel centru.

Fortamaga

Nel suroeste de la Mesa d'Acusa atópase esti asentamientu formáu por 9 cueves, de les cualos 6 paecen vivienda. Nun se pudieron prospectar por atopase zarraes. Identificar por tener les sos puertes de tea pintaes de verde.

Ante la falta de bibliografía, pa la realización d'esti percorríu polos poblaos de la Mesa d'Acusa, basemos nos estudios realizaos pol arqueólogu don Julio Cuenca, verdaderu conocedor del nuesu conceyu pol trabayu que realizó, mientres munchos años, na arqueoloxía d'Artenara, ente otros llugares.

Hai de solliñar que d'Acusa sacóse una parte importante de les momies que s'atopen anguaño nel Muséu Canariu, lo que da muestra de la importancia d'esti gran asentamientu.

Fiestes

Ilesia d'Artenara.

Les festividaes locales son les dedicaes a San Matías, el 24 de febreru, a San Xuan Bautista, el 24 de xunu, y la más tradicional y popular: la fiesta de la Virxe de la Cuevita (que llocalmente ye considerada patrona de los ciclistes y del folclor canariu), que se celebra l'últimu domingu d'agostu.

• Febreru: Últimu domingu; fiesta de San Matías Apóstol, patrón d'Artenara y de los Pinares de Gran Canaria
• Mayu: Últimu sábadu, fiestes de San Isidro. Y Últimu domingu; romería de San Isidro
• Xunu: Últimu domingu; fiesta de San Juan y Corazón de Jesús.
• Julio: Segundu domingu, fiesta de San Antonio nel Barriu de Lugarejos
• Agostu: Mientres tol mes d'agostu celebren les fiestes de La Cuevita. L'últimu domingu, fiesta principal y ufrienda folclórica a la Virxe de la Cuevita.
• Setiembre: Día 14, fiesta del Cristu d'Acusa.
• Ochobre: Segundu domingu, fiesta de la Candelaria d'Acusa

Ver tamién

• Virxe de la Cuevita
• Cases Cueves Museo Etnográficu
• Mirador y Restorán El Celleru
• Jose Antonio Ramos (músicu)
• Centru Locero de Lugarejos
• (Parque Natural de Tamadaba)
• (Xacimientu Arqueolóxicu de Risco Cayíu)
• (Pobláu Trologdita d'Acusa Seca)
• (Cueves del Caballero)
• (Cueves de Candiles)
• (Sagráu Corazón de Jesús)
• (Ruta de Unamuno)
• (Balcón de Unamuno)

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Artenara.

• Sitiu web oficial (en castellanu)

• Artenara n'OpenStreetMap.

• Datos: Q706892
• Multimedia: Artenara